Gemalen hebben nog steeds een belangrijke rol in het regelen van de waterhuishouding in Nederland. Via gemalen wordt het grondwater op peil gehouden. Ze zorgen ook voor de afvoer van teveel water uit rivieren, sloten en kanalen. Volgens de NGS zijn er op dit moment ongeveer 4500 gemalen in werking in Nederland. Watermolens waren vooral in vorige eeuwen heel belangrijk om Nederland droog en bewoonbaar te houden. Op sommige plekken in het land draaien nog wel kleine windmolentjes om een polder te bemalen.

Nederland omarmde omstreeks 1900 de uitvinding van de stoommachine. In het weekend is bijvoorbeeld gemaal De Cruquius uit 1849 open, de grootste stoommachine ter wereld. Met De Cruquius en twee andere gemalen is de Haarlemmermeerpolder drooggelegd. De Cruquius is in 1933 stilgelegd. Ook het 100-jarige gemaal Halfweg, het oudste schepradstoomgemaal ter wereld, is geopend. Gemaal ’t Leven in Zaandijk gaat voor het eerst sinds de bouw in 1903 open voor publiek. Ook het UNESCO Werelderfgoed Woudagemaal in Lemmer in Friesland is open. Dit gemaal is het laatste stoomgemaal ter wereld dat nog in werking is.

De openingstijden van gemalen tijdens de Nationale Gemalendag zijn verschillend. Informatie daarover is te vinden op gemalen.nl.