Veel kerkbeheerders zitten met vragen hoe zij hun kerkgebouw energiezuiniger kunnen maken. Daarom hielden de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) en de Erfgoedacademie maandag het webinar ”Verduurzaamde kerken – aanpak – proces – eindresultaat”. Bijna tweehonderd mensen haakten aan bij het onlineseminar.

Kerken voelen steeds meer de urgentie om te verduurzamen, constateert Han van der Zanden, mede-eigenaar van OOM Advies, gespecialiseerd in verduurzaming van historische gebouwen. „Kerken zien teruglopende bezoekersaantallen. En de energiekosten drukken zwaar op de begroting, zeker als er doordeweeks ook nevenactiviteiten in het gebouw worden georganiseerd.”

Kerkbestuurders aarzelen vaak welke maatregel ze moeten nemen, ziet Van der Zanden. Vanwege de ontwikkeling van nieuwe technieken zijn kerken bang „de verkeerde keuze” te maken, met alle financiële gevolgen van dien.

Kerkeigenaren kunnen aan het begin van het verduurzamingsproces het beste gebruikmaken van de vele „handleidingen” die er al zijn en verkennen wat de toekomstplannen voor het gebouw zijn. „Heel veel burgerlijke gemeenten hebben ook een energiecoach die je op weg kan helpen. En gaat u verder? Neem dan een gespecialiseerd bureau in de arm.”

Begin zelf alvast met eenvoudige maatregelen, adviseert Van der Zanden: „Kierdichting, tochtportalen, optimaliseren van de verwarming. Pak dat eerst aan voordat je overstapt naar ingrijpender aanpassingen aan ramen, gewelven en dak.”

Graad lager

Door de energiecrisis staat in veel kerken de thermostaat al lager. „Dat heeft geholpen. De temperatuur in het gebouw verlagen met 1 graad bespaart al heel veel energie. Er zijn kerken die de verwarming helemaal uitzetten. Dat is echter niet altijd aan te bevelen: het wordt snel vochtig. Bijvoorbeeld voor orgels is dat niet gunstig.”

Een minimumtemperatuur voor een kerkgebouw kan Van der Zanden niet noemen, omdat de situatie per gebouw verschilt. „Ik hoor weleens zeggen: we kunnen het niet kouder maken dan 15 graden vanwege het orgel. Dat zou ik niet willen zeggen. Kijk maar eens goed of de temperatuur toch lager kan.”

Lokaal verwarmen is een interessante optie in grote, monumentale kerken, vindt Van der Zanden. „Bankverwarming, voetverwarming, vloerverwarming onder de vlonders waar de kerkbanken op staan – dan de temperatuur in de kerk als geheel wellicht weer een graad lager. Tegelijk moet u wel opletten, want deze mogelijkheden ‘eten’ veel vermogen. Dat betekent dat de elektrische installatie wellicht moet worden aangepast.”

Tent

Het opdelen van een kerkruimte in kleinere delen, compartimenteren, noemt Jill Vervoort een interessante mogelijkheid. De duurzaamheidsadviseur van adviesbureau De Groene Grachten experimenteert momenteel met een soort tentconstructies in kerken. Sommige kerken hebben al een deel van de kerkzaal afgeschermd middels een wand of gordijn of door een aparte ruimte binnen de grote kerkzaal te bouwen.

Vervoort adviseert bij aanpassingen altijd verder vooruit te kijken. „Pas je de verlichting aan, neem dan ook de armatuur en de bediening mee.” Dat kan iets duurder zijn, maar meer opleveren. „Soms is het ook het moment om het elektriciteitsnetwerk mee te nemen.”

Een juiste balans vinden tussen temperatuur en relatieve luchtvochtigheid is een zoektocht in monumentale kerken, stelt Marc Stappers, specialist bouwfysica bij de RCE. Hij ontwikkelde een model om te bepalen wat de juiste vorm van isolatie van (kerk)ramen is: aan de binnenzijde of de buitenzijde, ventileren met binnen- of buitenlucht.

Zonnepanelen

Steeds vaker kiezen kerkbeheerders voor zonnepanelen op het dak. Dat gaat echter niet altijd even soepel door geldende regelgeving, bleek tijdens het webinar. In veel gemeenten geldt de eis dat zonnepanelen niet zichtbaar mogen zijn op daken van monumenten. In Amersfoort gold zelfs een regel die het dakenlandschap zo moest beschermen, dat zonnepanelen ook niet toegestaan waren op dakvlakken die alleen vanuit de lucht zichtbaar waren; recent schafte de Utrechtse gemeente die regel echter af.

Vrijwel heel het dak van de Johannes de Doperkerk in Hoofddorp ligt volg panelen, vertelt Kees van Lent. Ook daarvoor moest de gemeente toestemming geven, omdat de kerk een monument is. „Toen we een aantal panelen in een andere kleur, in de vorm van een kruis, op het dak legden, moesten we daar apart een vergunning voor aanvragen. Leges: 500 euro. De gemeente heeft achteraf wel toegegeven dat het zo niet had moeten gaan.”

Van Lent is een van kerkbeheerders die zijn ervaringen met de webinardeelnemers deelt. Dat doen ook projectleiders van de Oostkerk in Middelburg en de Grote Kerk in Wageningen; beide bedehuizen zijn geheel verduurzaamd. Goed nadenken over het toekomst en multifunctioneel gebruik van de kerk is belangrijk bij het opstellen van plannen, stellen zij.

Vervoort ziet bij gemeenten „beweging” als het gaat om ruimte voor verduurzaming van monumenten. De situatie verschilt wel per locatie. „We komen bij heel veel soorten gemeenten. Je ziet dat het gesprek op verschillende manieren geopend moet worden.”

Van der Zanden vult aan: „Ik zie meer ruimte voor aanpassingen. Steeds vaker vragen gemeenteraden daar ook om.” Het bevoegd gezag met betrekking tot verduurzaming van monumenten blijft de burgerlijke gemeente, benadrukken de sprekers.