Mobilisatie, krijgsgevangenen, vluchtelingen, voedselgebrek en loopgraven: het zijn enkele aspecten die uitgebreid aan de orde komen tijdens de tentoonstelling die komende zaterdag opengaat in het Oorlogs- en Garnizoensmuseum Ede. De Veluwse plaats biedt bovendien een uniek stuk tastbare historie. Op de heide bevinden zich nog loopgraven die Nederlandse militairen tijdens de Eerste Wereldoorlog hebben gegraven. Ze deden dat als tijdverdrijf en voor studie. Ook de contouren van een vluchtelingenkamp voor Belgische evacués zijn nog zichtbaar.

De wisselexpositie in garnizoensmuseum ”De Smederij” staat tot eind september in het teken van de gevolgen van de Eerste Wereldoorlog voor Ede, vertellen Ronald van Riet en Gerard en Edie Gijsbertsen. Deze vrijwilligers hebben het nodige voorwerk verricht. Bovendien wist de dochter van Gerard en Edie tijdens haar afstudeerscriptie de juiste plek van de loopgraven in kaart te brengen. Andere studenten en vrijwilligers achterhaalden documenten uit archieven. Het resultaat is een ongeschreven presentatie die gratis is te bezichtigen.

Vluchtelingenkamp

„Nederland was goed voorbereid op een mogelijke oorlog”, zeggen de drie. Gerard Gijsbertsen vertelt het verhaal, terwijl Van Riet en Edie Gijsbertsen hem aanvullen. „Dankzij verschillende krijgswetten tussen 1874 en 1914 was het leger geprofessionaliseerd, goed bewapend en kon er snel worden gemobiliseerd. Toen Duitsland op 1 augustus 1914 de oorlog verklaarde aan Rusland, werden alle dienstplichtig militairen in ons land onder de wapenen geroepen. In drie dagen tijd hadden we een leger van 200.000 soldaten. Ede telde toen 8000 inwoners. Dat aantal verdubbelde ruim met de komst van 10.000 militairen die op de kazernes hier en in kerkgebouwen werden gelegerd. Vermoedelijk dankzij een scherpe grensbewaking hebben de Duitsers ook geen pogingen gedaan om Nederlands grondgebied te doorkruisen.”

Omdat België weigerde de Duitse troepen vrije doortocht te bieden richting Frankrijk, kwam dat land aan de frontlinie te liggen en kreeg Nederland zo’n 1 miljoen evacués te verwerken. „Er werden drie grote vluchtelingenkampen ingericht. Uden in Brabant kreeg de zogeheten asociale mensen. In Nunspeet kwamen de zogenaamd minder gewensten en Ede kreeg het fatsoenlijke volk. Er was plek voor 10.000 vluchtelingen, maar uiteindelijk zijn er maar zo’n 5500 in het dorp op de hei ondergebracht. Buiten de bebouwde kom, want Ede was protestants en Belgen waren rooms-katholiek. Het kamp was volledig zelfvoorzienend met onder meer winkels, een kerk, scholen en een ziekenhuis. Er was elektriciteit en centrale verwarming. Het was daar beter geregeld dan in Ede zelf.”

Kroeg

Langzamerhand ontstond een vorm van huisvlijt. Dat verschafte de vluchtelingen extra inkomsten. Ze verkochten hun producten aan de Edese bevolking. Het meeste geld besteedden de ontheemden in de kroeg. „Het vluchtelingenkamp werd bewaakt, zodat de Edenaren niet zomaar het terrein op konden. Op zondag was het mogelijk om tegen betaling van 50 cent een kijkje te nemen. Maar op die dag mocht je als goed protestant natuurlijk geen geld uitgeven.”

Dankzij een strenge regime met flinke straffen en een avondklok zijn er vrijwel geen incidenten geweest tussen vluchtelingen en autochtonen. Ook over conflicten tussen militairen en Edenaren is weinig bekend. De Nederlandse overheid stuurde de zuiderburen na de oorlog nog wel een factuur voor kost en inwoning. Omgekeerd probeerde de zuiderbuur tijdens de vredesonderhandelingen grondgebied van Noord-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen in bezit te krijgen. De neutraliteit van Nederland lag nogal gevoelig.

In de expositie is ook aandacht voor de grote armoede die de oorlog met zich meebracht, het voedseltekort, het vorderen van paarden en honden voor militaire doeleinden en de krijgsgevangenkampen in Nederland. Buitenlandse militairen die werden opgepakt moesten de rest van de oorlog in beperking doorbrengen. Met in ieder geval een grotere levensverwachting dan aan het front.