Dalende ledentallen, minder geestelijken en afnemende inkomsten dwingen de Kerk van Schotland tot hard ingrijpen in het kerkenbestand. In 2021 werd al besloten het aantal predikantsplaatsen in Schotland sterk te verminderen. In het verlengde hiervan zijn nu bijna 400 kerkgebouwen aangewezen om te worden verkocht. Het gaat soms om bedehuizen die al ver voor de Reformatie in gebruik waren.

Als onderdeel van de ”Mission Plans” van de Kerk van Schotland hebben kerkenraden in het hele land de opdracht gekregen om bezuinigingsplannen op te stellen. Ze moesten gebouwen aanwijzen die kunnen worden verkocht. Omdat voor veel kerkenraden die keuze lastig te maken was, moest de deadline van 31 december 2022 met een aantal weken worden verlengd.

Geen kans

Desondanks zullen naar verwachting binnenkort in heel Schotland alle beoogde kerken zijn afgestoten. De vrees bestaat dat de druk om kerken te verkopen zo groot is, dat plaatselijke gemeenschappen geen kans krijgen om met goede voorstellen te komen om de gebouwen op te kopen en ze voor de inwoners veilig te stellen. Een goed voorbeeld is de verkoop van Old West Kirk in Greenock, de eerste presbyteriaanse kerk die na de Reformatie in Schotland werd gebouwd. Plannen van de inwoners van het stadje om het bedehuis te kopen gingen niet door. De kerk werd gekocht door een zakenman uit Greenock. Hij beloofde wel het gebouw te zullen behouden en ervoor te zorgen dat het een rol in de gemeenschap blijft spelen; garanties voor de toekomst zijn er echter niet.

Daarnaast bestaat de vrees dat allerlei voorwerpen uit de afgestoten kerken verkocht worden, beschadigd raken of verloren gaan. Directeur dr. D.J. Johnston-Smith van de Scottish Churches Trust heeft vrijwilligers opgeroepen om te registreren welke goederen er bij de kerken horen die moeten sluiten. „Scotland’s Churches Trust werkt samen met Historic Environment Scotland aan een nationaal initiatief om in het hele land vrijwilligers te werven die de inventarissen van deze kerken gaan registeren voordat ze dicht gaan en deze items voor altijd uit hun context worden weggehaald.”

Centrum

In de Schotse krant ”The National” zegt Johnston-Smith dat de kerkgebouwencrisis meer mensen treft dan alleen de zondagse kerkgangers. Hij noemt het voorbeeld van de kerk in St. Fillans. „Die is 900 jaar oud en heeft al die eeuwen gefunctioneerd als centrum van de lokale gemeenschap. Door de financiële crisis die we nu beleven vanwege de sterk gestegen kosten van het levensonderhoud beseffen we hoe belangrijk dergelijke gebouwen zijn. Het belang van een kerkgebouw overstijgt het religieuze aspect. Veel lokale gemeenschappen zijn hun banken, hun postkantoren, hun bibliotheken en hun pubs al kwijtgeraakt. De kerk is vaak het laatste gemeenschapsgebouw dat nog over is. Voor de getroffen dorpen en steden is sluiting echt een schok.”

Johnston-Smith erkent dat de Kerk van Schotland jarenlang heeft geprobeerd om veel kerkgebouwen toekomstbestendig te maken. Het dalende ledenaantal eist nu echter zijn tol. De tweejarige sluiting van kerkgebouwen als gevolg van de coronapandemie heeft de financiële situatie verder verslechterd. „Alleen als gemeenten een manier vinden om de kerkgebouwen weer met de lokale gemeenschap te verbinden, kunnen deze voor de toekomst worden behouden”, zegt hij.

Een van de kerkgebouwen die met sluiting worden bedreigd, is Kilbirnie Auld in het district Ayrshire, met fraaie houten lambriseringen uit de 17e en 18e eeuw. Johnston-Smith spreekt van „een ongelooflijk gebouw van nationaal belang”. Mensen uit de omgeving hebben een petitie gelanceerd tegen de mogelijke sluiting.

Brand

Johnston-Smith geeft toe dat niet elk kerkgebouw zulke fraaie lambriseringen heeft, maar stelt dat kerken desondanks „bewaarplaatsen zijn van uniek cultureel erfgoed dat van belang is voor de geschiedenis van Schotland”. Als voorbeeld noemt hij de „onvervangbare schatten” uit de Lundie Kirk in Angus, die vorig jaar bij een brand verloren gingen. De kerk stamt uit de 12e eeuw. Het interieur bevatte houten panelen met daarop een eerbetoon aan de Britse admiraal Adam Duncan, die in 1797 bij de Slag om Camperdown een overwinning op de Nederlanders behaalde. „Zo’n 1000 jaar gemeenschappelijke geschiedenis in deze kerk is verdwenen”, verzucht Johnston-Smith.

Zelfs als de kerken geen historische waarde hebben of geen kostbare voorwerpen bevatten, worden ze door lokale gemeenschappen vaak nog steeds als waardevol bezit beschouwd, benadrukt Johnston-Smit. „Soms is een kerk het enige vaste oriëntatiepunt dat mensen, regelmatige kerkgangers of niet, in hun leven hebben gekend. Op dit moment zijn er in het hele land kerken die fungeren als voedselbanken en warmteplekken. Dit laat zien dat mensen ook in onze tijd behoefte hebben aan vitale gemeenschapsruimten”, aldus Johnston-Smith.

Abdij van Culross

Zeven belangrijke kerken in het voormalige graafschap Fife worden eveneens bedreigd met sluiting, waaronder de 13e-eeuwse Culross Abbey. Naar verluidt is deze abdijkerk gebouwd op de plek van een vroeg-christelijke gemeenschap; ruïnes van een cisterciënzer klooster zijn hier nog altijd zichtbaar. De gemeenteraad van Culross heeft ervoor gepleit om de abdij te behouden als een „heilige en speciale plek die bezoekers van over de hele wereld verwelkomt”. In een brief aan de kerkvoogden verklaarde de raad „ontzet” te zijn over het plan tot afstoting. „Culross mag niet worden beroofd van een gebouw dat sacrale betekenis heeft, een lange geschiedenis kent en profijtelijk is voor de gemeenschap.”

Primaire taak

In de ”Mission Plans” erkent de Kerk van Schotland dat kerkgebouwen veel waarde kunnen hebben voor lokale gemeenschappen. „We beseffen dat sommige beslissingen moeilijk zullen zijn. In de plannen zal echter worden bekeken wat het beste is voor het hele gebied waarin de kerk staat.”

Een woordvoerder van de Kerk van Scotland zegt: „De maatregelen zijn bedoeld om ervoor te zorgen dat de kerk in staat blijft haar primaire taak uit te voeren: het goede nieuws van Jezus Christus delen en het dienen van de mensen in onze gemeenschappen.”