De Haagse burelen van het ministerie van Justitie en Veiligheid bieden sinds anderhalf jaar onderdak aan de Nationaal Coördinator Antisemitismebestrijding (NCAB) en zijn staf. Joodse organisaties hadden jarenlang gepleit voor de instelling van die functie.

Eerst kreeg Verdoner een aanstelling voor een jaar. Een motie om er een jaar aan toe te voegen, vond brede steun in de Tweede Kamer. Het regeerakkoord van de huidige coalitie gaf de nationaal coördinator een permanente status. Omdat het probleem dat hij bestrijdt ook permanent is.

Verdoner adviseert de overheid gevraagd en ongevraagd over de aanpak van discriminatie, bedreiging en intimidatie van de Joodse gemeenschap. Daarnaast richt hij zich op preventie en educatie. „Antisemitisme kun je vooral bestrijden door mensen kennis te laten nemen van het Joodse leven én van de verschrikkingen die de Joden in het verleden moesten ondergaan.”

Pandemie

Na de moord op 6 miljoen Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog was de samenleving er lange tijd op gespitst dat de Jodenhaat niet zou herleven. „Dat taboe is inmiddels weg”, constateert Verdoner. „Antisemitisme komt steeds meer uit de krochten van de samenleving naar boven, via uitingen in de media, uitspraken van politici en complottheorieën.”

De coronapandemie speelde daarbij volgens de coördinator een grote rol. „Op internet was het aantal uitingen van antisemitisme in het Duitse taalgebied in 2020 het dertienvoudige van dat in 2019. Een toename met 1200 procent. In het Franse taalgebied was er in diezelfde periode een groei van 600 procent. In tijden van crisis zie je de Jodenhaat altijd sterk toenemen. Ik zou graag in het Nederlandse taalgebied jaarlijks zo’n onderzoek uitvoeren, maar daarvoor ontbreekt nog het nodige geld.”

Recent was op Twitter een enorme toename van het aantal antisemitische uitingen te zien. „Toen Elon Musk de nieuwe eigenaar werd, ontsloeg hij een groot aantal personeelsleden, inclusief een deel van de staf die ongewenste tweets tegenhield. Dat had direct gevolgen.”

Bubbel

Verdoner ziet verschillende oorzaken voor de toename van het antisemitisme. „De Shoah –Holocaust– ligt steeds verder achter ons. Overlevenden vallen weg, en het gevaar is groot dat we de lessen van die tijd gaan vergeten. Hitler zei al: Wat wij met de Joden willen doen, kunnen we doen, want wie weet nog wat er met de Armeniërs is gebeurd?” Tijdens de Eerste Wereldoorlog waren tussen de 1 en 1,5 miljoen Armeniërs vermoord. Dat was nog geen kwarteeuw geleden, maar de nazi-leider veronderstelde dat mensen geen verband met de moord op de Joden zouden leggen. „Als we de lessen uit het verleden vergeten, creëren we een opening om opnieuw in de afgrond te vallen”, zegt Verdoner.

Als tweede oorzaak noemt hij dat een centraal stelsel van waarden en normen steeds meer ontbreekt. „Eerst viel de verzuiling weg, en daarna volgde, door de opkomst van sociale media, een versmalling van de gedeelde waarden. In dit vacuüm krijgen fascistoïde en antisemitische ideeën meer ruimte, ook doordat ze minder tegenspraak ontmoeten. Mensen leven steeds meer in hun eigen bubbel. Door algoritmen op internet krijgen ze vooral uitingen te zien die bij hun eigen mening aansluiten. Intussen worden ze niet terechtgewezen, zoals dat in de fysieke wereld vaak wel gebeurt.”

Het publieke debat polariseert, observeert Verdoner. Daardoor komen groepen mensen verder bij elkaar vandaan te staan. „In de Verenigde Staten zie je dat nog sterker, doordat media daar vaak maar één kant van een zaak belichten. Dat neemt in Europa ook toe. Het wij-zijdenken viert hoogtij. Politici maken daar gebruik van: Zij zijn de slechteriken; volg mij, want ik ben tegen hen. Heel zorgelijk dat het publiek daar ontvankelijk voor is.

Op sociale media leveren gepeperde uitspraken likes en retweets op. Dat wakkert het doen van stevige uitspraken dus juist aan én het trekt bovendien adverteerders.”

Strafrecht

De coördinator signaleert gevoelens van onveiligheid binnen de Joodse gemeenschap en houdt zich bezig met de veiligheidsmaatregelen rond Joodse objecten.

Volgens het werkplan van de NCAB, dat minister Yeşilgöz van Justitie en Veiligheid op 6 oktober aanbood aan de Tweede Kamer, moet de registratie van incidenten door de politie verbeteren. „Voor mensen die aangifte willen doen, is er geen eenduidige vorm van registratie. De bereidheid om aangifte te doen is te laag, omdat mensen het idee hebben dat er niets mee gebeurt. Agenten herkennen antisemitisme ook niet altijd. Daarom willen we de kennis daarvan vergroten.”

Het rechtssysteem loopt ook achter, zegt Verdoner. „Het is onvoldoende ingesteld op digitale ontwikkelingen. Holocaustontkenning moet expliciet strafbaar gesteld worden. Dan kan het ook online makkelijker worden gehandhaafd. Daarvoor is nu een wet in voorbereiding. Iemand die een antisemitische uiting doet in de publieke ruimte, wordt vaak aangesproken, maar bij het online plaatsen van dezelfde tekst is de kans op vervolging veel kleiner. Degenen die zich er schuldig aan maken, weten dat kennelijk, want ze doen er geen moeite voor hun identiteit te verbergen. Ook hierbij moeten we bekijken hoe we directer en sneller kunnen optreden.”

Zondebok

Waarom het Joodse volk zo vaak mikpunt van narigheid is geweest? „Machthebbers die faalden, hadden een zondebok nodig. Joden waren in de maatschappij vaak buitenstaanders, alleen al doordat ze niet tot alle beroepsgroepen werden toegelaten of doordat ze in bepaalde steden of wijken niet mochten wonen. Vervolgens werd dat anders-zijn tegen hen gebruikt. Zij kregen dan de schuld van een probleem of ramp in de schoenen geschoven. Dat was al zo bij de uitbraak van builenpest in de middeleeuwen, het ging bij latere crises niet anders.”

Tot in coronatijd toe. „We hadden geen antwoord op het nieuwe virus, en de gevolgen waren onbekend. Onzekerheid zorgt voor angst. Daarin gedijen complottheorieën. Daarbij worden soms oude verhalen afgestoft, bijvoorbeeld dat de elite een epidemie gebruikt om mensen hun vrijheid af te nemen of dat Joden uit zijn op de wereldheerschappij. Zulke ideeën vinden gretig aftrek. Dat zie je ook bij de belangstelling voor de Brit David Icke. Hij beweert dat buitenaardse reptielen de wereld regeren, wat vaak als beeldspraak voor Joden wordt gebruikt. Al zijn het verzinsels, het is niet verstandig ze dood te zwijgen, want daarvoor vinden ze te veel voedingsbodem. Dat Icke zijn ideeën nota bene bij het oorlogsmonument op de Dam in Amsterdam wilde verkondigen, zou in de jaren zestig en zeventig ondenkbaar zijn geweest. Maar de tijden veranderen.”

Veel incidenten gebeuren op plaatsen waar helemaal geen Joden zijn, zegt Verdoner. „Er is antisemitisme in landen waar geen Joden wonen. Ook voor het scanderen van leuzen over Joden in voetbalstadions is geen enkele reden aan te wijzen.” De Eindhovense voetbalclub PSV kreeg in december een boete van 20.000 euro (waarvan 7500 euro voorwaardelijk) wegens antisemitische spreekkoren tijdens een wedstrijd.

Veiligheid

„Voor mij is de strijd tegen antisemitisme een strijd van alle Nederlanders”, schreef Verdoner in 2019 in een column bij de Kristallnachtherdenking. „Als enkel Joden tegen antisemitisme strijden, is de zaak bij voorbaat verloren. Het bewaken van de veiligheid van de Joodse gemeenschap is primair een taak van de gehele samenleving en in het bijzonder van de overheid.”

Democratie is gebaseerd op de gelijkheid van alle burgers, zegt Verdoner nu. „Discriminatie, ook antisemitisme, maakt echter een minderheid ongelijk. Dus tast Jodenhaat het democratisch bestel aan en zaagt het aan de poten van de rechtsstaat. Als een samenleving deze kleine minderheid niet kan beschermen, kan ze geen enkele minderheid in bescherming nemen.”

In de periode 2013-2018 overwoog 30 procent van de Joodse Nederlanders te emigreren, omdat ze zich niet veilig voelden. Volgens de nationaal coördinator zou het een schrikbeeld moeten zijn dat Joden vanwege antisemitische incidenten het land massaal gaan verlaten, zoals in Frankrijk recent gebeurde. „Als families die hier al eeuwen wonen, naar Israël vertrekken vanwege Jodenhaat, is dat zorgwekkend. Dan faalt de samenleving.”

Webshops

Verdoner werkt samen met collega’s in andere Europese landen. „We bekijken bijvoorbeeld hoe de verkoop van spullen uit de nazitijd binnen Europa kan worden tegengegaan. In Nederland mogen ze niet worden verhandeld, maar ook hier gebeurt het. We willen ook voorkomen dat antisemitische lectuur op de markt komt. Binnenkort overleggen we met webshops over de vraag hoe ze zulke boeken uit hun catalogus kunnen weren.”

Inmiddels is onder andere een aantal boeken van complotdenker Icke van de site bol.com verwijderd.

Overheid

Verdoner is zelf Joods, maar wil over zijn familieverleden niets kwijt. En al evenmin in hoeverre hij zelf met antisemitisme is geconfronteerd. „Maar in mijn functie zie ik veel incidenten die me bijzonder raken. Toen het conflict tussen Israël en de Palestijnen in mei 2021 weer oplaaide, kregen Joden in andere landen direct te maken met antisemitisme. Kinderen op Nederlandse scholen, mensen op hun werkplek, ze kregen heel veel negativiteit over zich heen. Alsof zij iets te maken hebben met wat er in Israël gebeurt. Digitaal werden antisemitische cartoons doorgestuurd. Voor de Joodse gemeenschap heel beangstigend.”

De overheid moet niet toezien, stelt de coördinator. „Ze moet optreden en de strijd tegen Jodenhaat niet overlaten aan de Joodse gemeenschap. De overheid moet het Joodse leven koesteren, juist ook in de strijd tegen antisemitisme. Zo zou de minister-president een boodschap kunnen uitspreken bij het Joodse Nieuwjaar.”