„Ik geloof in God, maar met de rol van Christus kan ik niet zo veel.” Als predikant in onder andere Sluipwijk kwam ds. Bernard van Vreeswijk (51) in contact met buitenkerkelijken die slecht raad wisten met Christus’ verzoeningswerk. Het versterkte bij hem het verlangen om meer te weten te komen over dit onderwerp.

Het werd het begin van een proefschrift van 272 bladzijden over de relevantie van Anselmus’ concepten van gerechtigheid en genoegdoening voor de verzoeningsleer in de moderne westerse cultuur. Maandag verdedigt ds. Van Vreeswijk, predikant van de protestantse gemeente in Scheveningen, zijn dissertatie aan de Vrije Universiteit Amsterdam.

Het idee dat God niet zonder meer vergeeft stuit in onze huidige westerse cultuur op weerstand en onbegrip, stelt u in uw proefschrift. Kunt u dat uitleggen?

„Als ik met mensen over God praat, hoor ik vaak: God is een God van liefde. Als je iemand liefhebt, bijvoorbeeld je kinderen, en ze hebben iets verkeerds gedaan en ze tonen berouw dan vergeef je dat, toch? Dat is het summum van liefde. Als God je zonden vergeeft, waarom moet Christus er dan nog voor sterven? Is dan die vergeving nog niet voldoende? Voor mensen staan vergeving en straf soms haaks op elkaar. Ook kerkelijke mensen vinden het soms nog lastig om aan te geven waarom Jezus moest sterven voor hun zonden. Was dat echt nodig? Kon dat niet anders?”

U kwam in uw zoektocht uit bij Anselmus. Wat sprak u in hem aan?

„Anselmus was een middeleeuwse monnik en abt van een klooster in Normandië. Dat klooster was sterk naar buiten gericht, zodoende kwam Anselmus regelmatig in contact met Joden en moslims. In deze context schreef hij het boek ”Cur Deus homo” (”Waarom God mens werd”). Daarin betoogt hij dat genoegdoening het onrecht rechtzet dat de mens God heeft aangedaan, namelijk Hem de eer niet geven die Hem toekomt. 
Vervolgens laat hij zien dat geen schepsel voor deze genoegdoening kan zorgen. Daarom moest Christus mens worden en de straf dragen om de relatie tussen God en mens herstellen. Dat was een nieuwe benadering, want tot die tijd werd vooral gedacht dat Christus ons vrijkocht van de macht van de duivel.”

Hoe kan deze visie van Anselmus helpen bij de vraag waarom Christus moest lijden en sterven voor de zonden?

„Anselmus maakt duidelijk dat als je vergeeft het tekort in stand blijft van wat je elkaar hebt aangedaan. Om een voorbeeld te nemen: Als je als kind je ouders levenslang verwaarloost en je maakt het aan het einde van hun leven goed, dan kun je je tekort niet wegnemen. Je blijft zitten met een leven waarin je hun niet gegeven hebt wat ze waard waren. Christus’ leven, zo stelt Anselmus, was zo volmaakt en waardevol dat Hij namens ons dat tekort naar God heeft vervuld.”

Hoe Bijbels is deze visie?

„In de offerdienst in het Oude Testament zie je dat het offerlam zijn volmaakte leven geeft om de zonden van de mensen te verzoenen. Anselmus zit ook op die lijn. Hij is ook te verbinden met de reformatorische gedachte dat Christus’ volledige gehoorzaamheid als de onze gerekend wordt, zoals in de Nederlandse Geloofsbelijdenis staat. Noties als oordeel en straf krijgen in zijn boek ”Cur Deus homo” echter minder een plek.”

Sommigen vinden dat het verzoeningsmodel van Anselmus, maar ook dat van bijvoorbeeld Calvijn, geen recht doet aan het karakter van de zonde. Het zou te juridisch zijn. Wat vindt u van die kritiek?

„Die vind ik niet terecht. Anselmus spreekt over recht, maar gebruikt geen juridische formules of bewoordingen. Bij hem is het recht ingebed in het leven van alledag. Hoe doe je recht aan je ouders, aan de gemeenschap? Hoe vinden wij in de praktijk een eerlijke, rechtvaardige oplossing om zaken weer goed te maken?”

Wat kan een doorsnee gemeentelid of jongere met Anselmus’ inzichten?

„Heel veel. Dit onderzoek is natuurlijk wat specialistisch, maar als ik uitleg dat vergeving van onrecht niet zonder herstel kan, dan helpt dat jongeren verder. Als ik vertel dat Christus dat voor je doet, dan vinden zij dat vaak lastiger.

Ook in onze maatschappij zijn de inzichten van Anselmus relevant. Als we het onrecht dat mensen wordt aangedaan niet serieus nemen en er geen oplossing voor zoeken, dan kan er geen sprake zijn van herstel. Verder roept Anselmus de vraag op of een maatschappij goed en mooi kan zijn als zij gebouwd is op onrecht in het verleden.”

Wat verraste u het meest tijdens uw onderzoek?

„Dat Anselmus gerechtigheid en schoonheid met elkaar verbindt. Bij ons is recht vaak iets vervelends. Maar Anselmus zegt: als dingen recht en rechtvaardig zijn, zijn ze mooi. Schoonheid drukt ook liefde tot God uit. Waarom wil je rechtvaardig zijn voor God? Omdat je mooi wilt zijn voor God. Dat vond ik een prachtige ontdekking.”

Hoe combineerde u het schrijven van dit proefschrift met uw werk als gemeentepredikant?

„Ik heb er lang over gedaan. Twintig jaar lang heb ik gemiddeld één dag in de week gereserveerd voor dit onderzoek. Zodoende bleef het voor mij behapbaar en kon ik ervan genieten.”

Twintig jaar! Dan bent u zeker nu wel uitgekeken op Anselmus?

„Integendeel. Er zijn nog zo veel dingen die ik zou willen onderzoeken. Ik voel me een beginner. Anselmus laat me niet los.”