Wat zou prinses Beatrix nu vinden van TikTok, Insta Reels en Metaverse? De voormalige vorstin sprak zich niet speciaal uit over digitale media, want die bestonden nog amper. Het gesprek ging over journalisten die het niet zo nauw namen met de waarheid omdat dat goed was voor de verkoopcijfers van hun blad. In die tijd gonsde het van de geruchten rond Máxima Zorreguieta, toen nog vriendin van de kroonprins. Ook de tragische dood van lady Diana lag vers in het geheugen. Het was de tijd van paparazzi en pulpbladen – en van de leugen die regeerde.

Hoe staat het er intussen voor, een kwarteeuw later? We hebben nu toch internet, de poort naar de waarheid? In 1995 beloofde Bill Gates, destijds aan het roer van Microsoft, dat die datasnelweg binnen tien jaar „information at your fingertips” zou brengen: alle denkbare informatie binnen handbereik. Iedereen kan dan in alle vrijheid zijn mening vormen. Dat bevordert de democratie en dan gaat de beschaving van de mensheid met sprongen vooruit, meende de Amerikaanse vice-president Al Gore in 1991.

De zeepbel van deze vooruitgangsgelovigen is inmiddels uiteengespat. Jawel, informatie is binnen handbereik. Maar de beschaving is er niet beter op geworden en de leugen is machtiger dan ooit. Sterker nog: nep is het nieuwe echt. Nieuwe technologie laat fantasiewerelden naadloos aansluiten op de werkelijkheid.

Tropisch strand

Voor veel mensen speelt het dagelijks leven zich steeds vaker af in virtuele omgevingen. Met de nadruk op ”speelt”, want de gebruiker heeft daarbij steeds een andere rol, evenals in het gewone leven. Zoals bij Frans: tijdens zijn werk reageert hij op mails van collega’s maar ook op de appjes van zijn familie. Aan het eind van de middag is er een Teams-vergadering met klanten aan de andere kant van het land. Onderweg naar huis belt hij de loodgieter over een reparatie aan de dakgoot. Aan tafel is er ruimte voor het gesprek met het gezin, maar daarna moet hij zich snel omkleden voor een kerkelijke bijeenkomst.

De kinderen van Frans zien in een uur tijd meer op sociale media dan hun vader op een dag. Vooral de korte filmpjes op Instagram Reels en TikTok zijn populair. TikTok is steeds vaker de zoekmachine voor jongeren, zoals YouTube voor hun ouders. Het patroon in media­gebruik verschuift snel. Een jongere zei me onlangs: „WhatsApp gebruik ik alleen nog voor officiële afspraken en m’n familie.” E-mail vermijdt hij liever.

Tot hiertoe weinig bijzonders, althans, voor wie de ontwikkelingen rond sociale media volgt. Maar door de oogharen heen tekenen zich hier wel de contouren van een nieuwe virtuele wereld af. De klant met wie Frans vergaderde via Teams had de achtergrond van zijn werkkamer vervangen door een uitzicht op een tropisch strand. De jongens en meiden op Instagram en Tiktok zien er stuk voor stuk uit alsof ze moeten poseren voor een modeblad. In games en chatgesprekken kiezen ze personages die ze helemaal naar eigen smaak kunnen vormgeven.

Die combinatie van technieken –jezelf en je omgeving zo echt of onecht maken als je wilt– opent ongekende maar ook ongewenste mogelijkheden. Het belangrijkste voorbeeld daarvan is Metaverse, de virtuele wereld van het moederbedrijf van Facebook. In het voorbeeld van Frans had hij samen met zijn collega en zijn klanten kunnen vergaderen in een ligstoel aan datzelfde tropische strand. In werkelijkheid zitten ze op een bureaustoel op hun kantoor, maar door de 3D-bril zien en horen ze elkaar, inclusief de branding op de achtergrond. Intussen kijken ze in dezelfde spreadsheet en plaatsen ze hun handtekeningen onder een contract.

Het is lastig om een beeld te vormen van wat er allemaal mogelijk wordt in zo’n omgeving als Metaverse. Vergelijk het met WhatsApp-groepen waarin mensen hun profielfoto’s veranderen in levensechte sprekende figuren in een zelfgekozen omgeving. In Metaverse kun je niet alleen samen vergaderen, maar ook banen zoeken, winkelen, lessen volgen, bankieren of de huisarts raadplegen. De digitale varianten van entertainment staan voor in de rij om er een plekje te bemachtigen. Inderdaad, dat hebben we eerder gezien bij het mislukte Second Life uit 2003. Het verschil is dat nu elk mobieltje een veelvoud heeft van de rekenkracht en schermkwaliteit van een pc uit die tijd én dat Facebook, ondanks de tegenwind, miljarden investeert in Metaverse. Facebook vindt die ontwikkeling zo belangrijk dat het zelfs zijn naam veranderde in Meta.

Desinformatie

Daarmee is het nog niet alles goud wat er blinkt. Naast de bekende voor- en nadelen van de huidige sociale media doemt er een nieuwe schaduwzijde op. De leugen kan hier wel érg gemakkelijk regeren. Dat gaat een stuk verder dan gepolijste foto’s op Insta of gelikte video’s op TikTok. Een gerenommeerd Amerikaans onderzoeksbureau, het Future Today Institute, verwacht dat mensen in Metaverse meerdere digitale versies van zichzelf gaan maken, afhankelijk van hun doel. Directeur Amy Webb demonstreerde dit voorjaar hoe simpel dit te misbruiken is: je kunt iemand in een video het uiterlijk en de stem geven van de persoon die je wilt waarna het verschil met de eigenaar van die identiteit nauwelijks merkbaar is. Dat is het recept voor desinformatie en deepfake. Met diezelfde techniek maak je robots die vanaf het beeldscherm een gesprek met je voeren waarbij je denkt dat het mensen zijn. „Kunstmatige intelligentie zal ons beeld van de werkelijkheid voorgoed veranderen”, verwacht Webb.

Deze technologie heeft ongetwijfeld z’n voordelen maar roept ook tal van vragen op. Die gaan verder dan de zorgen over prikkels of porno op het mobieltje. Wat doet dit schakelen tussen digitale identiteiten met de menselijke geest? Heeft het verblijf in zo’n virtuele wereld gevolgen voor christelijke waarden als barmhartigheid, dienstbaarheid en ootmoed? En voor het waarheidsbegrip?

Christenen moeten niet wachten met het doordenken hiervan tot de eerste onderwijsrobots voor de klas staan. Deze ontwikkeling speelt zich af tegen de achtergrond van de geestelijke strijd om de menselijke ziel. Dat maakt bezorgd maar stelt ook gerust, want in die strijd moet de leugen het uiteindelijk afleggen tegen de Waarheid.

De auteur is hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.