Het had zo anders kunnen gaan met de laatste tsaar

De Russische president Poetin liet twee weken geleden weten geen belangstelling te hebben voor een herdenking van de Oktoberrevolutie van 1917, die 7 november een eeuw geleden plaatsvond. Poetin ziet de bolsjewieken, die bij de Oktoberrevolutie de macht grepen, als brengers van rampspoed. Zij zorgden ervoor dat Rusland in een burgeroorlog terechtkwam. En de bolsjewieken hebben volgens hem de Russen bedrogen.

Tot vergelijkbare conclusies komt de Amerikaanse geschiedschrijver McMeekin. Een ongelukkige samenloop van omstandigheden deed Rusland en de Romanovs de das om. De geschiedenis had heel anders kunnen verlopen, betoogt hij. Want de economie van Rusland draaide begin twintigste eeuw als een tierelier. Er werden alleen maar mooie cijfers genoteerd, de economie groeide jaarlijks met zo’n 10 procent. Arbeiders hadden het over het algemeen goed. De graanschuren lagen vol. Steden groeiden. McMeekin schetst een veel zonniger beeld van het Rusland voor de Eerste Wereldoorlog dan in de meeste geschiedenisboeken wordt beschreven.

Zadel

Tsaar Nicholaas II zat ook stevig in het zadel. De bloedige revolutie van 1905 –ontstaan door tegenslagen in de Russisch-Japanse oorlog– hadden wel tot de oprichting van de Doema, het parlement, geleid, maar de tsaar wist de touwtjes weer stevig in handen te krijgen, schrijft McMeekin. Hij noemt het een „opmerkelijk herstel” als gevolg van de concessies van de tsaar, de ruimte die er kwam voor vakbonden en hervormingen van de landbouw.

De historicus spreekt ook tegen dat het leger in de Eerste Wereldoorlog in deplorabele staat verkeerde: „Integendeel, het moreel zat in de lift, niet het minst omdat de Russische boerensoldaten veel beter te eten kregen dan hun Duitse tegenstanders.” De Russische militairen stonden voor hun zaak.

De situatie in het rijk van tsaar Nicolaas was verre van eenvoudig, maar zeker niet hopeloos, stelt McMeekin. „In de laatste dagen van de tsaren was Rusland een land vol contradicties, met grote rijkdom en extreme armoede, met de talloze sociale en etnische spanningen die kenmerkend zijn voor een onmetelijk multi-etnisch rijk. De ineenstorting van het regime in 1917 was echter allesbehalve onvermijdelijk.”

Fout

In 1914 maakte tsaar Nicolaas II volgens McMeekin de cruciale fout naar zijn liberale ministers en adviseurs te luisteren in plaats van naar zijn eigen conservatievere getrouwen. De tsaar stortte Rusland in een verwoestende oorlog met Duitsland. Tsaar Nicolaas ontpopt zich de jaren daarna als een groot twijfelaar, met weinig daadkracht en moed. En ten slotte zijn het dezelfde liberale politici die hem in 1917 laten vallen in de hoop dat zijn opvolger een constitutionele monarchie zal instellen.

Zover komt het echter niet. Rusland zakt weg in een geest van oorlog en revolutie, met de marxistische Lenin –McMeekin toont aan dat die steun kreeg uit Duitsland– als aanvoerder. „De Russische liberalen hadden gedroomd van een constitutionele monarchie. De tsaar zou regeren door middel van kabinetten die aan de Doema en de publieke opinie verantwoording aflegden. (...) In plaats daarvan hadden hun gevaarlijke paleiscomplotten en klungelige pogingen het muitende garnizoen van Petrograd te temmen een politieke chaos veroorzaakt die de Russische oorlogsinspanningen ernstig ondermijnde.”

Februari 1917 doet Nicolaas afstand van de troon. Hij heeft dan nog hoop de monarchie te kunnen redden, maar het betekende uiteindelijk het einde van drie eeuwen Romanovs op de troon.

Nicolaas en zijn gezin bleven nog even in een van hun paleizen wonen, maar hun bewegingsvrijheid werd sterk ingeperkt. Vanwege gevreesde bevrijdingsacties verplaatste de regering hen naar Tobolsk (augustus 1917) in de Oeral en in april 1918 naar Jekaterinenburg. Daar werden zij op 17 juli geëxecuteerd in opdracht van de bolsjewistische leiders. De eens zo glorierijke troon van de Romanovs viel definitief om.

Decennia later kregen de tsaar en zijn gezin een zeker eerherstel door de herbegrafenis in Sint-Petersburg en de heiligverklaring door de Russisch-Orthodoxe Kerk. Maar levende nazaten van de Romanovs die de troon zouden willen claimen, krijgen geen ruimte. Voor hen is geen plaats naast president Poetin.

De Russische revolutie. Een nieuwe geschiedenis, Sean McMeekin; uitg. Nieuw Amsterdam, Amsterdam, 2017; ISBN 9789046821831; 464 blz.; € 29,99 (eBook 17,99).

Het had zo anders kunnen gaan met de laatste tsaar

Koninklijk Huis

RD.nl in uw mailbox?