Draadloos netwerk in negentiende-eeuwse kerktoren Barendrecht

Erg gemakkelijk moeten de seinmeesters het niet gehad hebben, hoog boven in de kerktoren van Barendrecht. Van een kwartier voor zonsopgang tot een kwartier na zonsondergang zaten de seinmeesters I. Biesbroek en D. Slaman in de kleine ruimte op ongeveer 35 meter hoogte. Om de vijf minuten moest een van hen per verrekijker naar de Witte Poort, die in 1884 gesloopt werd, in Rotterdam turen. Daarop stond de optische telegraaf van Rotterdam.

„Zo’n apparaat bestond uit zes staken waaraan ronde schijven met een doorsnee van 1,10 meter zaten”, weet amateurhistoricus Ton Blinde (72) uit Barendrecht. „Die schijven waren gevlochten wilgentenen, vanwege het lichte gewicht en het luchtdoorlatende materiaal. Zo had je een heel wat minder zware constructie nodig. De telegrafen stonden vanwege de zichtbaarheid op hoge locaties.”

Snel

„Tijdens de Belgische Opstand scheidde het huidige België zich vechtend van het Koninkrijk der Nederlanden af”, verklaart Simon Hoek (70), kerkrentmeester van Barendrecht. „De regering had met de telegraaf een snelle manier om met het veldleger te communiceren.” Elke schijf stond overeind en was zichtbaar of lag plat en was onzichtbaar. Volgens Blinde konden ze zo „63 verschillende combinaties maken.”

Zodra de seinmeesters in Barendrecht zagen dat de telegraaf in Rotterdam in de ”attentiestand” stond, moesten de twee aan de slag. Hoek: „Die stand betekende dat er een bericht aan kwam. Vervolgens moest de optische telegraaf van Barendrecht hetzelfde sein doorgeven aan Puttershoek. En vandaar verder naar Willemsdorp, Terheijden en Breda. En andersom.”

Als de seinmeesters in Rotterdam zagen dat hun collega’s in Barendrecht het sein hadden opgepikt, konden ze het bericht woord voor woord doorseinen, net zolang tot alle informatie was overgekomen. Zelf kregen ze hetzelfde bericht bijna tegelijkertijd door vanuit Den Haag (via een telegraaf op de Mauritstoren aan het Binnenhof), Delft en Overschie. Blinde: „We weten dat een volledig bericht uit Den Haag zo in 25 minuten in Breda kon aankomen.” Veel sneller dan een ruiter te paard ooit zou kunnen doen, stelt Hoek. „Die zou wel een paar uur nodig hebben gehad.”

Het doorgeseinde bericht was staatsgeheim. Het bevatte militaire informatie die bestemd was voor garnizoenen in Breda of ’s-Hertogenbosch. Later kwam er ook nog een zogenoemde Lipkenslijn van Breda naar Vlissingen. Die liep via onder meer Waarde, Kruiningen en Arnemuiden.

Vergeten

De oorspronkelijke optische telegraaf was een uitvinding van de Fransman Claude Chappe. De in Nederland gebruikte telegraaf was een verbeterde versie, ontwikkeld door J. A. Lipkens, hoofdingenieur bij het ministerie van Binnenlandse Zaken.

De telegraaf lijkt een bijna vergeten uitvinding. Blinde ontdekte het apparaat via een jubileumboekje ter gelegenheid van het 175-jarig bestaan van de Technische Universiteit Delft. „Hierin stond ook wat informatie over zijn oprichters, onder wie Lipkens. Zijn uitvinding en een kaartje met het telegrafennetwerk staan erin.” Toen de Barendrechter zijn geboorteplaats in die keten zag staan, was zijn interesse gewekt. „Toen wij vervolgens de kerktoren beklommen, ontdekten we verbindingselementen waaraan de staken van de telegraaf moeten hebben gezeten”, aldus Hoek.

Belang

Over het bestaan en het gebruik van de optische telegraaf van Lipkens is weinig bekend. Op internet konden de mannen er weinig documentatie over vinden. Inmiddels weet Ton Blinde er dankzij archiefbronnen aardig wat van. De dorpskerk van Barendrecht is voor zover hij kon nagaan het enige gebouw waarin restanten van de optische telegraaf zijn aangetroffen. Blinde: „De meeste gebouwen waar ze op stonden zijn zelfs verdwenen.”

De beide mannen vinden het belangrijk dat de telegraaf aandacht krijgt. Daarom kunnen bezoekers tijdens Open Monumentendag, aanstaande zaterdag, een model ervan bekijken en bedienen. „Het gaat om iets wat van nationaal belang is geweest”, aldus beide mannen.

Zie ook: Een mast als pen, de lucht als papier

Draadloos netwerk in negentiende-eeuwse kerktoren Barendrecht

Binnenland

RD.nl in uw mailbox?