Mystieke muziek uit 15e-eeuwse Brugge

”Frisia non cantat”: Friesland zingt niet. Een gevleugeld citaat, waarbij de provincie voor heel Nederland staat. Dat de inwoners van de Lage Landen enkel handel dreven, schilderden en daarbij amuzikaal waren, is echter een mythe. En dat Nederland alleen maar tweederangs componisten heeft gehad, is maar voor een deel waar. Ons land kan nog altijd prat gaan op de ”Amsterdamse Orpheus” Sweelinck. En wat te denken van de zogenoemde Nederlandse polyfonisten, onder wie hoogvliegers als Johannes Ockeghem, Josquin des Prez en Jacob Obrecht? Mis! Van geen van deze BN’ers uit de 15e-eeuwse muziekwereld stond de wieg in het huidige Nederland. We zullen deze roem moeten afstaan aan onze zuiderburen.

Ja, ook Jacob Obrecht was een Belg, ook al vermelden veel bronnen dat hij in Bergen op Zoom het levenslicht zag. De huidige muziekwetenschap schrijft deze eer toe aan de Belgische stad Gent.

De nieuwste uitgave van het Nederlandse ensemble Capella Pratensis (dvd en cd) vertelt het verhaal van een zekere Adriane de Vos en haar man Donaas de Moor, die in de 15e eeuw in Brugge leefden. Toen Donaas overleed, schreef de grote componist Jacob Obrecht ter nagedachtenis een fraaie compositie: meerstemmige muziek vol mystieke ingetogenheid.

Adriane en Donaas gingen door het leven als zeer devoot en kunstminnend. Het feit dat Donaas rijk geworden was als bonthandelaar, stelde het echtpaar in de gelegenheid grote investeringen te doen in kerk en kunst. Met name hun parochiekerk, de Sint-Jacobskerk in Brugge, voer daar wel bij. Door fikse donaties werden raampartijen en altaarstukken aangebracht. Daarbij werd zelfs een heuse kapel gewijd aan de heilige Donaas, de patroonheilige van de stad naar wie de bonthandelaar vernoemd was.

Toen Donaas in 1483 overleed, gaf zijn vrouw opdracht voor het schrijven van een mis die voor de zaligheid van zijn ziel zou worden gezongen op 14 oktober, het feest van Sint Donaas. Het betreft hier een in die tijd veel voorkomend gebruik dat, gezien de hoge kosten, slechts weggelegd was voor de zeer rijken.

Componist Jacob Obrecht, die destijds in Brugge werkte, componeerde voor deze mis meerstemmige muziek, die voor het eerst werd uitgevoerd in 1487 in de aan Sint Donaas gewijde kapel. Nog steeds is deze muziek bekend als de ”Missa de Sancto Donatio”. Het was de bedoeling dat dit ritueel zich elk jaar herhaalde, maar hoelang men dit heeft volgehouden, zullen we nooit te weten komen.

Alledaags kerkmusicus

Biografische details over Obrecht zijn vrij schaars en vaak onnauwkeurig. Dankzij de musicoloog Rob Wegman weten we iets meer over de levensloop van de componist.

Obrecht werd geboren op 22 november 1457 of 1458. Dit jaartal is af te leiden van een portret van de componist dat dateert uit 1496 en dat Obrechts leeftijd aangeeft: 38 jaar.

In tegenstelling tot collega-componisten die heel Europa bereisden en verbonden waren aan rijke vorstenhoven, bracht Obrecht zijn leven grotendeels door als een alledaags kerkmusicus. Zijn carrière speelde zich hoofdzakelijk af binnen de driehoek Bergen op Zoom, Brugge en Antwerpen. Uitzonderingen vormen een korte aanstelling in het Noord-Franse Cambrai en twee reizen naar Ferrara, waar hij aan het eind van zijn leven de grote Josquin des Prez opvolgde als kapelmeester aan het plaatselijke hof. Lang duurde deze betrekking niet, want een jaar later stierf de hertog, waarna zijn opvolger Obrecht de laan uit stuurde.

Enkele maanden later overleed de componist als slachtoffer van een pestepidemie.

Wie vandaag de Sint-Jacobskerk in Brugge bezoekt, treft een weelderige, barokke inrichting aan met een enorm koorhek en altaarstukken. De meeste sporen uit de tijd van Obrecht zijn uitgewist. De aan Donaas gewijde kapel is verworden tot een bezemkast. Het graf van Donaas de Moor is verdwenen.

Geen ideaal decor voor een reconstructie van deze gebeurtenis, zou je denken. De aanleiding tot de productie van Capella Pratensis was dan ook niet de Sint-Jacobskerk, maar een boek vol wetenswaardigheden over de familie Donaas, dat bewaard wordt in het archief in Brugge.

Dit boek vol heldenverhalen over de overleden Donaas meldt dat er op de naamdag van de heilige Donaas door Adriane de Vos geld werd geschonken voor een plechtige meerstemmige mis die uitgevoerd diende te worden in de Donaaskapel. De bronnen vermelden het secuur: zes zangers zouden de mis moeten zingen, het aantal medewerkende geestelijken werd voorgeschreven, het grote orgel moest worden bespeeld en gedurende de gehele mis moesten de klokken geluid worden. Dat hiermee een grote som geld gemoeid was, moge duidelijk zijn. Het is allemaal te zien en te horen op de indrukwekkende reconstructie.

Het document is drieledig. De dvd biedt naast een audiovisuele opname van de reconstructie van de ”Missa de Sancto Donatio” ook een uitgebreide documentaire. In een middeleeuws ogende ruimte bij knapperend haardvuur vertelt musicologe Jennifer Boxam het verhaal van Adriane de Vos, Donaas de Moor en Jacob Obrecht.

In een ander deel van de documentaire maakt de kijker nader kennis met de uitvoeringspraktijk. Zoals gebruikelijk in de tijd van Obrecht, zingen de vocalisten gezamenlijk uit één groot koorboek, dat opgesteld staat op een lessenaar. Het vervaardigen van deze koorboeken blijkt letterlijk en figuurlijk monnikenwerk te zijn geweest.

Een bijgevoegde cd biedt een audio-opname van de ”Missa de Sancto Donatio”. Want de muziek van Obrecht, daar draait het uiteindelijk toch wel om. Deze muziek, die zich kenmerkt door wonderschone mystieke ingetogenheid en geniale techniek, behoort tot de beste uit die tijd.

Verstilde emotie

Wat dat betreft is men met de zangers van Capella Pratensis aan het goede adres. Met zijn indrukwekkende bronzen sound en heldere voordracht toont het ensemble zich de ideale ambassadeur van deze verstilde emotie. Tel daar de bonustracks bij op met de liederen die Obrecht verwerkte in zijn mis, en de liefhebber heeft met deze productie een uiterst compleet document over de late middeleeuwen in handen.

N.a.v. ”Missa de Sancto Donatiano (Bruges 1487) – Jacob Obrecht – Capella Pratensis”; Fineline Classical (FL 72414); € 17,95.

Mystieke muziek uit 15e-eeuwse Brugge

Muziek

RD.nl in uw mailbox?