Eerherstel voor homoseksuele genie Alan Turing

Landgoed Bletchley Park, 1941. In Hut 8 zijn slimme koppen koortsachtig bezig om de Duitse berichtenversleuteling te achterhalen. Een ingewikkelde klus. De Tweede Wereldoorlog is in volle gang en de Britten móéten weten wat de vijand bekokstooft. Een vrijwel onmogelijke opgave.

De Duitsers versleutelen hun berichten namelijk met Schlüsselmaschine E –ook wel Enigma genoemd. Deze elektromechanische codeermachine bouwt berichten om in andere lettercombinaties dan de originele tekst. Daardoor is de oorspronkelijke boodschap niet meer te achterhalen. Alleen ontvangers die de codesleutel kennen, kunnen de Duitse boodschap ontcijferen.

Dat is nu juist het probleem. De Britten weten niet waar ze moeten beginnen om de code –en dus de berichten– te kraken. Nu ze strategisch en tactisch op achterstand staan, is het belangrijker dan ooit om de krijgstactieken van de Duitsers vroeg te doorzien. Jaren geleden is de codesleutel van de Enigmamachine al eens door Polen gekraakt. Dat helpt de Britten wel op weg, maar de machine is in de tussentijd alweer verbeterd en uitgebreid. De Duitsers hebben daardoor veel meer versleutelingsmogelijkheden gekregen. Het team in Hut 8 zet daarom alles op alles om de code te kraken van de Duitse maritieme signalen. Maar eenvoudig is dat niet.

Patroon

De Duitse Enigma bestaat uit een toetsenbord, drie draaiende contactschijven –de rotors– die worden voortbewogen door een stappenmechanisme, en een paneel met lampjes. Wordt er een letter aangeslagen, dan gaat er een stroompje lopen. De drie stapsgewijs draaiende rotors halen de letters door elkaar. Via de interne bedrading gaat het signaal door een reflector weer terug door de rotors naar het stekkerbord. Via enkele stappen licht vervolgens op het paneel de vercijferde letter op. Een A wordt zo bijvoorbeeld versleuteld tot een D.

Doordat de in- en uitgangscontacten in de rotors niet volgens een vast patroon met elkaar zijn gekruist en de rotors na elke druk op een toets verder draaien, lijkt er geen systeem in de versleuteling te zitten. Elke druk op een toets versleutelt een bepaalde letter weer in een andere. Onmogelijk te kraken, menen de Duitsers.

Geniaal

Maar dat is misgerekend, want in Hut 8 zit Alan Turing. De geniale jongeman ontwikkelt een systematische methode om de logica van de Enigma in kaart te brengen. Door mogelijkheden uit te sluiten en logisch nadenken krijgt hij steeds meer inzicht in de codes die de Duitsers gebruiken. Zijn pogingen hebben succes. Met een speciaal apparaat, de Ultra, ontdekt hij hoe de Duitsers hun berichten versleutelen. Eindelijk kunnen de Britten de Duitse marine afluisteren.

Het kraken van de Enigmacode veroorzaakt een wending in het verloop van de oorlog. Nu de berichten kunnen worden ontcijferd, kunnen de Britten de Duitsers steeds een stap voor zijn. Daardoor lukt het de geallieerde konvooien om uit de handen van de Duitse U-boten te blijven.

Ridder

Ondanks zijn sleutelrol hoeft Alan Turing niet direct op erkenning te rekenen. Het is immers oorlogstijd. Dan strijden andere zaken om de voorrang. In 1945 volgt er alsnog een hoge onderscheiding: Turing wordt benoemd tot ridder in The Most Excellent Order of the British Empire.

Ondertussen staat het hoofd van het jonge genie niet stil. Zijn interesse gaat vooral uit naar rekenkundige machines en wiskunde. Na de oorlog publiceert hij een uitgebreid artikel over een principe dat hij al in 1936 bedacht: de Turingtest. Deze test bestaat uit een imitatiespel waarmee moet worden vastgesteld of een computer menselijke intelligentie kan vertonen. Onomstreden is de test niet, maar hij vormt wel een belangrijk startpunt voor het denken over kunstmatige intelligentie.

De test is echter niet het enige wat Turing bezighoudt. Hij verdiept zich ook in de biologie en bedenkt dat er aan de onbegrijpelijke complexiteit in het leven simpele patronen en algoritmen ten grondslag liggen. Zijn genialiteit zal de Britse wetenschapper ver kunnen brengen: hij is zijn tijdgenoten vele jaren vooruit.

Geaardheid

Toch is het nooit zo ver gekomen. Op het persoonlijke vlak strijden namelijk heel andere zaken om de voorrang. Turing voelt een onweerstaanbare aantrekkingskracht tot andere mannen – in het Groot-Brittannië aan het begin van de twintigste eeuw een groot probleem. Homoseksualiteit is immers verboden.

De wet uit 1885 kan echter niet voorkomen dat de briljante wetenschapper bezwijkt voor de avances van een jongeman. Liefde maakt blind en Turing beseft niet dat zijn nieuwe vriend alleen op zijn geld uit is. Het moment waarop zijn ogen opengaan, blijkt echter het begin van Turings einde. Terwijl dienstdoende agenten proces-verbaal opmaken van Turings aangifte van diefstal, laat hij zich ontvallen een homoseksuele relatie te hebben.

Het politiebureau is in rep en roer. Turing, slachtoffer van diefstal, wordt in 1952 zelf gearresteerd vanwege homoseksuele handelingen. Een beroep op zijn verdiensten in de Tweede Wereldoorlog mag niet baten. De rechter laat hem de keus: chemische castratie of een gevangenisstraf. Het wordt het eerste.

De verplichte hormooninjecties hebben een vernietigende invloed op zijn persoonlijkheid. Turing wordt dik, krijgt last van borstvorming en belandt langzamerhand in een diepe depressie. Hij voelt zich veroordeeld en is een vreemde in zijn eigen lichaam.

Op 7 juni 1954 wordt hij dood aangetroffen. Naast hem ligt een appel met cyanide. Hoewel als officiële doodsoorzaak zelfmoord wordt genoemd, is dat nooit bewezen.

Postuum

Hoewel de oneervolle dood van Turing de gemoederen lang bezighoudt, duurt het nog tot 2009 voordat hij door premier Gordon Brown postuum in ere wordt hersteld. In 2013 verleent koningin Elizabeth hem gratie en wordt zijn veroordeling wegens homoseksualiteit uit de boeken geschrapt.

In juli 2019 presenteerde The Bank of England een nieuw bankbiljet met daarop het portret van Alan Turing. Hij zal vanaf 2021 prijken op briefjes van 50 pond. Het lijken pogingen van Britse zijde om met het verleden in het reine te komen en Turing alsnog de erkenning te geven die hij verdient vanwege zijn briljante inzichten.

„Als vader van de computerwetenschap en kunstmatige intelligentie en als oorlogsheld leverde Alan Turing een verstrekkende en baanbrekende bijdrage”, stelde Mark Carney van The Bank of England bij de introductie van het nieuwe bankbiljet. „Turing is een reus op wiens schouders velen nu staan.” Het is niets te veel gezegd: veel van Turings visionaire ideeën zijn in 2019 werkelijkheid. Turing was zijn tijd ver vooruit.

....

Turings leven in beeld

Bij uitgeverij Concerto Books verscheen in maart een graphic novel, een striproman waarin Turings leven letterlijk in beeld wordt gebracht. Het boek vormt een eerbetoon aan de computerpionier en codekraker wiens werk tot op de dag van vandaag de wetenschap beïnvloedt. Tekeningen vertellen het verhaal van de wetenschapper en zijn persoonlijke worstelingen. Turings eigenaardigheden blijven niet onvermeld: de wetenschapper nam bijvoorbeeld altijd een wekker mee om hem te herinneren aan zijn koffiepauze.

Het is een belangrijke verdienste van de auteur dat hij het ingewikkelde werk rond het kraken van de Enigmacode op een eenvoudige manier weet uit te leggen. Het maakt de graphic novel toegankelijk voor lezers zonder veel technische kennis.

De expliciete seksscènes doen echter afbreuk aan het boek. Niet alleen behoren die tot de persoonlijke levenssfeer van Turing, ze voegen ook niets toe aan het verhaal.

Het laatste deel van de striproman tekent treffend de worstelingen die Turing doormaakt na zijn veroordeling – en de vernietigende gevolgen van de hormooninjecties. Zo eindigt het genie als de gekwelde wetenschapper op 41-jarige leeftijd voor zichzelf nog slechts één trieste uitweg ziet. Aangrijpend.

Turing, Robert Deutsch; Concerto Books, Amsterdam, 2019; ISBN 9789493109018; 192 blz.; € 34,99

Eerherstel voor homoseksuele genie Alan Turing

Wetenschap & techniek

RD.nl in uw mailbox?