Aardrijkskundeleraar vertelt vol passie over ‘zijn’ vulkanen

Ik ben maar een simpele aardrijkskundeleraar, vertelt Nauta. Maar stiekem is hij wel een heel goede, want in 2017 werd Nauta uitgeroepen tot aardrijkskundeleraar van het jaar . „Die prijs heb ik te danken aan mijn leerlingen. Leuk, zo vlak voordat ik met pensioen ging.” Een jaar eerder had de bevlogen onderwijzer, die lesgaf aan de christelijke scholengemeenschap Reggesteyn in Nijverdal en Rijssen, de award ”beste leraar” al binnengesleept.

Zijn passie voor vulkanen en geologie is besmettelijk, want een aantal van zijn studenten is zelfs lid geworden van de Nederlandse Geologische Vereniging, waar Nauta sinds 2018 voorzitter van is. Intussen werkt de pensionado zijn bucketlist van nog te beklimmen vulkanen af.

„Weten jullie eigenlijk wel hoe vulkanen werken?” vraagt de aardrijkskundeleraar de aanwezigen in een zaaltje van een buurthuis in het Noord-Hollandse Sint Pancras. Hij geeft er een lezing op uitnodiging van de regionale afdeling van de Nederlandse Geologische Vereniging. Nauta legt het uit. „Magmabellen uit de aardmantel komen omhoog. Bij het opstijgen neemt de druk af, het smeltpunt gaat omlaag. Daardoor wordt het magma steeds vloeibaarder naarmate het hoger komt.”

Het binnenste van de aarde bestaat dus niet uit het vloeibare lava die bij vulkaanuitbarstingen ineens naar buiten stroomt. „Dat denken veel mensen, maar dat is niet juist.”

Uit een vulkaan kunnen verschillende soorten gesteenten en mineralen komen. „Zowel het lichte puimsteen, het vulkanische glas obsidiaan als donkergrijs basalt.” De aardrijkskundeleraar bekent dat hij eerst niet begreep hoe dat kon, totdat een hoogleraar het hem uitlegde.

Nauta: „In een magmahaard komen lichte materialen, zoals kwarts en veldspaat, bovendrijven. Het zwaardere materiaal zit onderin. Bij een uitbarsting komt eerst het lichte materiaal naar buiten. Later kan het zwaardere basalt eruit vloeien.”

Het zwartachtige zeer vloeibare magma van basaltgesteente heet mafische lava. Lava met een hoog gehalte aan kwarts en veldspaat is erg stroperig, en wordt felsische lava genoemd. „Juist deze dikke lava zorgt voor verstoppingen in kraterpijpen. Hierdoor kunnen uitbarstingen zeer explosief verlopen.”

Breuken

Vulkanisme heeft alles te maken met breuken in de aardkorst. Nauta legt uit dat vulkanisme in principe op drie soorten plekken op aarde voorkomt. „Op plekken waar een oceanische plaat wegduikt onder een continentale plaat, de zogeheten subductiezone, ontstaan explosieve stratovulkanen.”

Waar twee platen uit elkaar drijven, komt magma omhoog in spleet- en schildvulkanen. „De vloeibare lava stroomt langzaam uit de krater waardoor brede hellingen ontstaan.” Dergelijke divergentiezones zijn de middenoceanische ruggen. Ook IJsland is zo ontstaan.

Ten slotte zijn er de zogeheten hotspots onder tektonische platen waar magmabellen door de aardkorst heenbreken. „De schildvulkanen die daardoor ontstaan, vind je op Hawaï en op het Franse eiland Réunion in de Indische Oceaan.”

De Italiaanse vulkanen Vesuvius, Etna en Stromboli –waar Nauta graag komt– zijn hoofdzakelijk ontstaan door subductie. De Afrikaanse plaat duikt daar 700 kilometer de mantel in onder de Euraziatische plaat. Deze stratovulkanen hebben een nogal explosief karakter. Dat komt door het kalksteen, zandsteen en leisteen dat met de Afrikaanse plaat de mantel induikt, weet Nauta. „Deze gesteenten bevatten veel water. Het felsische magma dat eruit ontstaat, is erg stroperig. De kraterpijpen raken daardoor verstopt. Dat is de reden waarom aan de zijkant van de Etna telkens nieuwe kraters ontstaan.” De vulkaan barst ieder jaar wel een keer uit. „Ik probeer hem jaarlijks te bezoeken. Het landschap is fascinerend. De flanken liggen bezaaid met kraters en lavastromen.”

Twee gezichten

Bij de Etna speelt echter nog meer, vervolgt Nauta. „Het is een optelsom van allerlei plaatbewegingen in deze regio. De Etna heeft daardoor twee gezichten. Het is zowel een strato- als een schildvulkaan.” De aardrijkskundeleraar legt uit dat de Etna qua oppervlakte meer weg heeft van een schildvulkaan. „Maar doordat de Etna af en toe zeer heftig uitbarst en er vaak stroperige lava uitstroomt is de Etna tegelijkertijd een stratovulkaan.”

De twee gezichten van de Etna worden veroorzaakt doordat opstijgende magmabellen door de dunne, wegduikende Afrikaanse plaat heenbreken. „Daarin zitten gaten waardoor magma omhoog kan komen. De lava die hierdoor rustig naar buiten stroomt, is karakteristiek voor een schildvulkaan.”

Ook de Stromboli probeert Nauta ieder jaar te bezoeken. De Stromboli is een klein vulkaaneiland even ten noorden van Sicilië. Vanaf de zeebodem gemeten is de stratovulkaan 3000 meter hoog. Een derde steekt boven het water uit. De Stromboli is de actiefste vulkaan van Europa, met gemiddeld om de veertig minuten een kleine eruptie. En dat al meer dan 2000 jaar. „De Romeinen zeiden dat de Stromboli een vuurtoren is”, weet Nauta. „Ik kom hier vanaf 2000 bijna elk jaar. Je kunt er zo met de boot naartoe varen.”

De Dallolvulkaan in Ethiopië is een van Nauta’s favorieten. Die zou hij graag nog eens willen bezoeken. De vulkaan ligt 48 meter onder zeeniveau in de Oost-Afrikaanse slenk in de Danakilwoestijn in het noordoosten van dit land. De Oost-Afrikaanse slenk is een zone van duizenden kilometers lang waar de Afrikaanse plaat in tweeën splitst. „De slenk begint ergens in Mozambique en loopt dan via Tanzania en Kenia dwars door Ethiopië heen. Hierdoor wordt Ethiopië letterlijk uit elkaar getrokken.”

Hotspotvulkaan

De hotspotvulkanen op de eilanden Hawaï en Réunion kregen eveneens bezoek van Nauta. „Bij een hotspot stijgt er een bel magma uit de mantel naar boven. Dat veroorzaakt druk op de tektonische plaat die daarboven ligt. Het magma komt door de plaat heen omhoog en veroorzaakt een schildvulkaan. Wanneer de plaat verschuift, zakt de plek met de vulkaan erop weer naar beneden.” Daardoor liggen jonge hotspotvulkanen soms wel 2 à 3 kilometer hoger dan de oude.

Het absolute hoogtepunt voor de gepassioneerde vulkaanspotter is toch wel het imposante lavameer met een doorsnede van 1300 meter van de 3470 meter hoge vulkaan Nyiragongo in de Democratische Republiek Congo. „Dit is een van de vijf lavameren ter wereld waar je vloeibaar gesteente in de kraterpijp kunt zien borrelen.”

Ook beklom hij vulkanen in Rwanda, IJsland, Costa Rica, Ecuador, Chili, Sumatra, Java, Bali en de Noord-Molukken. Maar zijn bucketlist is bij lange na nog niet afgewerkt. „Zolang mijn gezondheid het toelaat, zal ik vulkanen blijven beklimmen.”

Deel 1: Een aardrijkskundeles in de zomer. Oud-aardrijkskundeleraar Clarinus Nauta bezoekt elk jaar vulkanen. Hij kan daarover gepassioneerd vertellen.

Aardrijkskundeleraar vertelt vol passie over ‘zijn’ vulkanen

Wetenschap & techniek

RD.nl in uw mailbox?