Theoloog tussen Kohlbrugge en Barth

De theoloog K. H. Miskotte (1894-1976) is een lastige theoloog, zegt drs. H. M. van der Vegt. Hij heeft gelijk: een Doorbraakdominee die rood stemde, overtuigd volgeling van Barth. Maar tegelijkertijd niet wars van gevoel voor mystiek, én gegrepen door Kohlbrugge. Wie is de echte Miskotte? Ik weet niet wat er ongereformeerd aan Miskotte is, verzuchtte prof. dr. M. J. G. van der Velden eens in een interview. De orthodox-gereformeerde wereld heeft echter nauwelijks aandacht aan Miskottes werk besteed, vinden de auteurs van de bundel ”Het tegoed van K. H. Miskotte”. In deze bundel gaan theologen uit die traditie in gesprek met Miskotte, vanuit de overtuiging dat in zijn theologie een ”tegoed” ligt, dat wacht op ontginning en toe-eigening. De tijd is volgens hen rijp om als theologen die voluit in de gereformeerde traditie willen staan, zich grondig met Miskotte bezig te houden en daarvan rekenschap te geven naar de gereformeerde gezindte, maar ook naar buiten.

De bundel geeft zonder meer een goed overzicht van het gedachtegoed van Miskotte. Drs. H. M. Oevermans ziet Miskotte als gids in een belevingscultuur. Miskotte stond ambivalent tegenover de bevindelijke stroming in de kerk. Toch kon hij een bevindelijke prediker als G. Wisse waarderen, gevoelig als hij was voor het element van de verborgen omgang, de innigheid van het kennen van JHWH.

Miskotte is gegrepen door Karl Barth, die geloof stelde tegenover alle menselijke (eigenmachtige) religie, maar kent ook een bevindelijk plus, omdat hij de bevinding meer waardeerde dan de antipiëtistische Barth. Maar bevinding is nooit grond voor het heil. Via zijn moeder kreeg Miskotte de invloed van Kohlbrugge mee. Hij waardeerde diens overtuiging dat „vroom en goddeloos op één hoop geharkt wordt.” Van hem heeft hij geleerd dat hij op Golgotha bekeerd is en nergens anders.

Zeer kwetsbaar Een aardige anekdote uit de bundel: Toen Miskotte een dienst van een bevindelijke predikant in IJsselstein hoorde waarin uitvoerig werd gesproken over de zielenstrijd en de ernst der eeuwigheid, was hij ontstemd over het feit dat de mens nog überhaupt op de heilsweg moest komen. „Het maakt mij zo triest”, zei hij tegen zijn vrouw. „M’n Kohlbruggiaans ouderhuis was hier in 1900 al ver overheen; hier een halve eeuw later, gaat dit praten verder, dit doodernstig elkaar kwellen met een opgave waarvan wij nu juist zijn ontslagen.”

Toch kom je bij Miskotte zelden tegen dat er in een mensenleven beslissingen voor de eeuwigheid vallen, zegt Oevermans. Dan wint de barthiaanse concentratie van verkiezing en verwerping in Christus het. Ook dr. G. van den Brink constateert dat: een allesbeheersende ”triomf der genade” werkt een prediking en spiritualiteit in de hand die zeer kwetsbaar zijn in de richtig van de secularisatie, omdat de laatste ernst aan het menselijke leven gaat ontbreken.

Uit de bijdrage van prof. Van der Velden blijkt hoe afwijzend Miskotte stond ten opzichte van Afscheiding en Doleantie. Hij sympathiseerde met de Afscheiding als beweging, als overtuigend protest tegen de evenzeer door Miskotte verfoeide liberale tijdgeest, maar hij distantieerde zich van afscheiding als daad. Miskotte moest helemaal niets hebben van Doleantie en neocalvinisme, met hun verheerlijking van de wedergeboorte als kiem in de mens. Op die manier wordt volgens Miskotte de verkondiging van het Woord secundair.

Verkiezing Over de verkiezing dacht Miskotte dubbelzinnig. Hij verfoeide de zogenaamde „realistische” opvatting van de verkiezing binnen de Afscheiding, namelijk dat men uit inwendige of uitwendige ervaring tot zijn persoonlijke verkiezing kan besluiten. Daartegenover stelde Miskotte dat de kerk het geheim van de verkiezing alleen kan kennen in het krachtenveld van het verbond. De verkiezing kan nooit inhoud zijn van de verkonding, zij is haar vooronderstelling. De volkskerk, gegrond op de doop, is volgens Miskotte de enig mogelijke gestalte van de kerk.

Prof. dr. G. C. den Hertog gaat in op Miskottes visie op het jodendom, concreet de tegenstelling tussen de gedachte van de ”correlatie” (de volgens Miskotte typisch joodse gedachte van God en mens als twee partners in het verbond) en de christelijke leer van de predestinatie. Miskotte gaf een geweldige stoot tot de herontdekking van Israël voor de christelijke theologie. Het tegoed van Miskotte is volgens Den Hertog dat orthodoxie niet een kwestie is van een aantal waarheden, een abstract denkproduct, maar samenballing van de verkondiging. Dogmatische formuleringen zijn belijdende en publieke uitspraken, staan niet op zichzelf maar hebben een antwoordkarakter.

De naam van Kohlbrugge komt regelmatig voor in de bundel. Miskotte ging te rade bij joodse denkers om de analyse van Kohlbrugge, namelijk dat Christus onze rechtvaardiging én heiliging is, scherp te krijgen. Miskotte: „Wij meenen dat het scherpste tegenbeeld van de talmudische duiding der Wet en van de correlatie te vinden is in de theologie van Hermann Friedrich Kohlbrugge.” In de radicale heiligingsleer van Kohlbrugge gaat het om een God Die door Zijn Geest in mij láát werken.

Gezegende aarde Drs. H. M. van der Vegt beschrijft Miskotte en zijn waardering van het Oude Testament. Het gaat om Gods daden in de geschiedenis, niet alleen om geredde zielen, maar om de gezegende aarde. Van der Vegt heeft niet het gevoel dat Miskotte veel in de kerk heeft veranderd. „Het Oude Testament is nog altijd het stiefkind van de kerk. Het is ongeveer driemaal zo dik als het Nieuwe Testament, maar er wordt aanmerkelijk minder uit gepreekt en het heeft ook niet dezelfde betekenis voor het theologisch denken.”

We stippen een aantal zaken uit de bundel aan. Dr. H. Vreekamp schrijft over Miskottes boek ”Edda en Thora”. Tjerk de Reus staat stil bij Miskotte en de moderne literatuur. Miskotte las veel (moderne) literatuur en doorleefde de zinloosheid en scepsis van het moderne leven. Maar hij stond ook kritisch tegenover zichzelf en de literatuur en verloochende daarbij zijn Bijbels perspectief niet. Volgens Miskotte verwoorden kunst en literatuur iets eschatologisch: het thematiseert het menselijk tekort en het verlangen naar een nieuwe hemel en een nieuwe aarde.

Drs. H. C. Marchand staat stil bij Miskottes geestelijk chiliasme, drs. M. van Campen behandelt het gebed bij Miskotte en dr. H. de Leede Miskottes visie op de prediking. Preken is Schrift uitleggen, aldus Miskotte, maar echte uitleg is exegese én inspiratie, waarbij een reeds doodgeslagen of doodgepreekte tekst levend gemaakt wordt. Drs. W. Dekker gaat uitvoerig in op het hoofdstuk ”Kleine Tijdspiegel” uit Miskottes ”Als de goden zwijgen”.

Dr. G. van den Brink neemt de lezer mee naar Miskottes werk ”Bijbels ABC”. God is geen algemeen begrip, maar een Naam Die aangeroepen wordt. Dat ontlokt hem wel kritische opmerkingen richting Hellenbroek, die God als een volmaakte en oneindige Geest typeert en zelfs stelt dat God geen naam of namen nodig heeft! Van den Brink waardeert Miskottes kritiek op een scholastisch godsbegrip, wat leidt naar een kil en afstandelijk godsbeeld. Hij heeft kritiek op Miskottes distantiëring van de belijdenis, het alleen en momentaan aangesproken worden door de Naam waarbij de continuïteit van de gereformeerde traditie in de knel komt.

Goede aanzet De auteurs worstelen om de positieve en negatieve punten bij Miskotte helder te krijgen. Diens theologiseren in de context van de moderne cultuur is voor velen een duidelijk tegoed, evenals zijn concentratie op Gods openbaring in de Naam en de betekenis van het Oude Testament en Israël. Kritische reserves tonen sommige auteurs ten opzichte van de onduidelijke plaats van de persoonlijke doorleving van het heil. Waar blijven de eeuwigheidsbeslissingen in de tijd? Miskotte heeft met zijn barthiaanse overmacht van de genade de secularisatie niet kunnen tegenhouden.

De bundel geeft een goede aanzet om de discussie met Miskotte aan te gaan vanuit gereformeerd perspectief. De moderne tijd met zijn nihilisme, secularisatie en heidendom heeft Miskotte als geen ander gekend en doorleefd. Omdat die verschijnselen nog even actueel zijn, verliest Miskotte weinig van zijn waarde, al zullen we lang niet altijd zijn theologisch perspectief delen.

Theoloog tussen Kohlbrugge en Barth

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?