Joodse zakenman maakt treinreis zonder hoop door nazi-Duitsland

Het schip Abosso, waarmee Boschwitz naar Engeland zou terugkeren, werd in 1942 getorpedeerd. Boschwitz verdronk. Hij liet een bescheiden oeuvre na, dat nochtans imposant is, gezien de weinige jaren waarin hij zich aan het schrijven kon wijden.

In 1936 had Boschwitz zijn roman ”Menschen neben dem Leben” geschreven. Deze roman verscheen in 1937 in het Zweeds, nooit in het Duits. Hetzelfde lot leek de in 1938 geschreven roman ”Der Reisende” beschoren. In Londen kwam de roman al in 1939 in vertaling uit. Maar het Duitstalige origineel verscheen pas in 2018, nadat een nicht van de schrijver het typoscript van ”Der Reisende” in het ”Exilarchiv” in Frankfurt had opgespoord. De Nederlandse vertaling met de titel ”De Reiziger” is gebaseerd op dit typoscript.

Kristallnacht

In deze roman stort de wereld van de welgestelde Joodse zakenman Otto Silbermann in elkaar, wanneer zes knapen van de nationaalsocialistische SA bij hem in Berlijn voor de deur staan om hem in elkaar te slaan. Terwijl zijn niet-Joodse vrouw achter blijft, vlucht Silbermann de straat op. Het is kort na de nacht van 9 op 10 november 1938, de Kristallnacht, waarin synagogen in brand werden gestoken en winkels van Joodse Duitsers werden vernield.

Silbermann is ten einde raad. Hij belt zijn zuster op, maar die verkeert in dezelfde wanhopige situatie. Van de broer van zijn vrouw heeft Silbermann evenmin steun te verwachten, omdat die zwager zelf een nazi is. Dan herinnert Silbermann zich dat zijn medefirmant Becker naar Hamburg is gereisd om daar een zaak af te ronden en een grote som geld te ontvangen.

Silbermann reist per trein naar Hamburg en loopt Becker in een hotel tegen het lijf. Becker distantieert zich echter volledig van zijn compagnon. Silbermann besluit vervolgens om Becker in Berlijn ter verantwoording te roepen en het geld boven water te krijgen. Het dan volgende gesprek met Becker is een hoogtepunt van de roman. Het laat zien hoe Silbermann witheet van woede is door het vernederende financiële aanbod van zijn vroegere zakenvriend. Tegelijkertijd beseft hij dat hij onder de nazi’s totaal rechteloos is en alle onrecht moet slikken.

Aktetas

De roman volgt de wanhopige Silbermann op zijn reis door Duitsland: naar Dortmund, dan naar Aken, vervolgens terug naar Berlijn, daarna terug naar Dortmund en dan naar Dresden. Wanneer de poging om vanuit Aken over de grens naar België te komen mislukt –de Belgische grenswachten sturen Silbermann terug– en bovendien zijn aktetas met het resterende kapitaal gestolen wordt, breekt Silbermann en draait hij volkomen door.

De beschrijving van Silbermanns wanhopige treinreis is uiterst beklemmend. De angsten die hij moet doorstaan in rokerige coupés met overal gevaarlijke leden van de partij en onmenselijke SA-mensen zijn tastbaar voor de lezer.

Bevreemdend

Het slothoofdstuk bevreemdt. Het gaat van een herinnering aan Silbermanns zoon over in een confrontatie met een politiecommissaris. De aangifte van diefstal van de aktetas mislukt en de verwarde Silbermann belandt in een cel. Is het geheel van dit hoofdstuk een waandenkbeeld van Silbermann of geeft het slot zijn reële ervaring weer? Peter Graf, de man die de tekst redigeerde, schrijft er in zijn nawoord niets over. Hij schrijft evenmin iets over de aard van zijn aanpassingen van de tekst. We moeten geloven dat hij zijn werk naar eer en geweten heeft gedaan. Maar, hoe kan de lezer dat beamen, wanneer over de ingrepen in de tekst geen echte verantwoording wordt afgelegd?

Boekgegevens

De Reiziger, Ulrich Alexander Boschwitz; uitg. Lebowski; 233 blz.; € 20,-.

Joodse zakenman maakt treinreis zonder hoop door nazi-Duitsland

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?