Gelijkheidsdenken diende in Bataafse Republiek een politiek doel

Het hedendaagse gelijkheidsdenken deed zijn intrede tijdens de verlichting. Volgens dat gedachtegoed worden individuen gezien als autonoom, vrij en gelijk. Was het aanvankelijk een filosofisch principe, aan het eind van de achttiende eeuw „werd de bevordering van maatschappelijke gelijkheid een politiek doel”, schrijft dr. Mart Rutjes, docent geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en de Vrije Universiteit in zijn dissertatie ”Door gelijkheid gegrepen”. Daarin analyseert hij het politieke debat over democratie, burgerschap en staat in Nederland tussen 1795 en 1801.

De opvatting dat mensen van nature gelijk zijn, „maar vooral ook dat deze gelijkheid tot uitdrukking moet komen in de samenleving, speelde een belangrijke rol in de Bataafse Republiek, waarmee het politieke debat uit deze periode zich onderscheidt van de periode ervoor (de Patriottentijd) en die erna (de Franse tijd en de Restauratie). Gelijkheid prijkte na 1795 bovenaan de Bataafse politieke boodschappenlijst.”

Tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden had het begrip ”vrijheid” nog de boventoon gevoerd. Onder invloed van buiten (de Franse Revolutie werd als voorbeeld gezien) maar ook dankzij een boek uit 1793 van de patriot Pieter Paulus over gelijkheid ontwikkelde het gelijkheidsdenken zich tot een „krachtig ideologisch vliegwiel.”

Onder druk van dat denken, schetst Rutjes, „werden in de Bataafse Republiek een aantal conceptuele en institutionele breuken met de voorgaande periode mogelijk gemaakt” en werd de Nederlandse politiek gemoderniseerd.

Erfelijke titels bijvoorbeeld werden afgeschaft; gilden opgeheven. De federatieve staatsstructuur werd ingeruild voor de eenheidsstaat die werd georganiseerd als vertegenwoordigende democratie, gebaseerd op het idee van volkssoevereiniteit.

Verder breidde de staat zijn takenpakket enorm uit. Onderwijs en armenzorg werden niet meer door kerken en particuliere organisaties verzorgd (zodat onkerkelijken niet buiten de boot vielen), maar van overheidswege. De staat bemoeide zich ook met de bevordering van volksgezondheid, werkgelegenheid en handel.

Ambtskleding

Aan de bevoorrechte positie van gereformeerden werd een einde gemaakt. Publieke ambten waren niet langer aan hen voorbehouden. „Onder de Bataven leefde de opvatting dat maatschappelijke en politieke discriminatie op basis van geloofsovertuiging afgeschaft diende te worden.”

De publieke rol van de kerk werd teruggedrongen: predikanten mochten buiten het kerkgebouw geen ambtskleding dragen, moesten hun ambt neerleggen als ze in de politiek actief werden, processies waren niet toegestaan en gekozen volksvertegenwoordigers hoefden geen eed af te leggen.

Daarnaast werden –ook al onder invloed van het gelijkheidsdenken– het burgerrecht en het kiesrecht verbreed. Joden, bijvoorbeeld, en plattelanders mochten ook gaan stemmen. Vrouwen, bedeelden en huisbedienden en orangisten dan weer niet, als gevolg van het klassieke republikeinse denken dat alleen onafhankelijke personen die de basisprincipes van de nieuwe politieke orde onderschreven, geacht werden mee te kunnen beslissen over zaken van het algemeen belang.

Met de aanvaarding in 1801 van de Staatsregeling voor het Bataafse volk raakte het bedrijven van democratische politiek op de achtergrond en werd een technocratische aanpak dominant: de staat moest het algemeen belang op rationele, apolitieke gronden bevorderen. Revolutionaire beginselen zoals gelijkheid en volkssoevereiniteit bleven wel gehandhaafd, maar voerden in het debat niet langer de boventoon.

„Het is niet ondenkbaar”, stelt Rutjes ter verklaring daarvan, „dat het Nederlandse revolutietijdvak een rol heeft gespeeld in de taboeïsering van deze begrippen, en daarmee in de ontwikkeling van de Nederlandse politiek. Dertig jaar van politieke strijd, revolutie, burgeroorlog en uiteindelijk inlijving hebben hun stempel gedrukt op toekomstige generaties politici en denkers.”

Na de Tweede Wereldoorlog, maar vooral in de jaren zestig, werden veel taboes opgeruimd en doken begrippen die aan de verlichting zijn ontleend weer op in het politieke discours. Ook het gelijkheidsdenken, deze krant constateerde het bijvoorbeeld al, is weer helemaal terug van weggeweest.

Betwist

”Door gelijkheid gegrepen” toont overtuigend –zij het niet met zoveel woorden– aan dat de seculiere tegenwind, aangewakkerd door het gelijkheidsdenken, ten tijde van het verlichte christendom van de Bataafse Republiek op sommige terreinen (onderwijs, publieke zichtbaarheid van kerkelijke ambtsdragers, geen stemrecht voor Oranjeklanten) harder was dan tegenwoordig.

Rutjes concludeert uit de lange taboeïsering van begrippen als volkssoevereiniteit en gelijkheid dat „grondbeginselen van een politieke gemeenschap nooit lang als vanzelfsprekendheden gelden. Zij worden op den duur betwist en aangevallen op basis van andere opvattingen over politiek.”

Of het huidige gelijkheidsdenken na verloop van tijd ook weer afzwakt, moet nog blijken. Wellicht sneeuwt het een poosje onder, om daarna opnieuw –en nog krachtiger– naar voren te treden.

Het proefschrift van Rutjes –die daarvoor in december vorig jaar van het Instituut voor Cultuur en Geschiedenis de prijs voor de beste dissertatie kreeg– zwijgt daarover. Het gaat naast de politieke ideologie wel over tal van andere interessante onderwerpen, zoals de representatieve symbolen voor volksvertegenwoordigers, de uitbouw van een professioneel ambtenarenapparaat en de leesbaarheid van de Grondwet.

Rutjes geeft ook enkele aanzetten tot vervolgonderzoek, bijvoorbeeld naar het denken over volkssoevereiniteit. Er is veel reden om de Bataafse Republiek te bestuderen als integraal onderdeel van de Nederlandse geschiedenis, schrijft hij in zijn slotzin. De Romeinse redenaar Cicero („historia vitae magister est” – de geschiedenis is de leermeester van het leven) zou dat vast volkomen met hem eens zijn geweest.

Boekgegevens

”Door gelijkheid gegrepen. Democratie, burgerschap en staat in Nederland 1795-1801”, Mart Rutjes; uitg. Vantilt, Nijmegen, 2012; ISBN 978 94 6004 108 2; 272 blz., € 22,50.

Gelijkheidsdenken diende in Bataafse Republiek een politiek doel

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?