Drie boeken over Katharina van Bora, de ‘baas’ van Luther

Ze spreekt tot de verbeelding en staat niet alleen bekend om haar intelligentie maar ook om haar werklust en het enorme huishouden dat zij voerde. De titel van de biografie van theologe Christa Boerke luidt niet voor niets ”De Morgenster van Wittenberg.” Käthe Luther staat om vier uur ’s morgens op. Ze wekt eveneens ontzag door de standvastigheid waarmee ze haar rol als vrouw en moeder op zich neemt, ook als de publieke opinie zich bij momenten tegen Luther en haar lijkt te keren. Haar vertrek uit het klooster en haar huwelijk met Luther worden door rooms-katholieke tegenstanders als een smadelijke aftocht neergezet. Als Luther en zij hun nieuwe Bijbelse kijk op het huwelijk kracht bijzetten door met elkaar te trouwen, levert dat binnen en buiten de landsgrenzen tal van roddels en smaadschriften op, zelfs boze brieven aan de deur. Katharina wordt jarenlang afgeschilderd als een overspelige vrouw en een verraadster.

In de inleiding tekent de auteur aan dat Käthe Luther jammer genoeg geen schriftelijke documenten of ander historisch materiaal heeft nagelaten op grond waarvan zich een nauwkeurige biografie laat schrijven. Vrijwel alle informatie komt uit de tweede hand, namelijk uit die van haar man. Maar ook dan valt er nog veel te ontdekken wat licht werpt op haar persoonlijkheid, schrijft de kerkhistorica, die aan de Theologische Universiteit Apeldoorn werkt en lesgeeft. „Ze was onmiskenbaar een dame met pit.”

Dat Luther het bronnenmateriaal aanleverde, hoeft trouwens niet te spijten, gezien zijn gave om zijn overtuiging krachtig en met humor neer te pennen, ook waar het zijn eigen vrouw betreft. De auteur zelf schrijft evenmin omstandig of saai. Boerke combineert een toegankelijke, levendige schrijfstijl met wetenschappelijke zorgvuldigheid. Wat onzeker is, laat zij onzeker. Tegelijk probeert ze de reformator en zijn vrouw zo dicht mogelijk op de huid te zitten.

Wat begint als een verstandshuwelijk eindigt in een „bijzonder liefdevolle band.” Op een prettig leesbare manier vertelt Boerke over de pogingen van Luther om de pittige ex-non aan de man te brengen, om uiteindelijk zelf met haar te trouwen, iets wat Katharina overigens heeft voorgesteld.

De schrijfster laat niet onbenoemd dat Maarten Luther –als kind van zijn tijd– zich af en toe laatdunkend over vrouwen uitlaat, over hun praatzucht bijvoorbeeld en hun bazigheid. Als het over zijn eigen vrouw gaat, staan er echter tal van liefkozende en lovende woorden tegenover. Käthe wordt in de loop van de jaren zijn „keizerin” en zijn „innig geliefde echtgenote.” Zelfs zei hij: „Ik ben de lagere baas, zij is de hogere. Ik ben Aäron, zij is mijn Mozes.”

Wrede abt

Aan het begin van de biografie beschouwt Boerke de positie van de vrouw in de zestiende eeuw. Vrouwen werden over het geheel genomen niet erg respectvol behandeld. Ze waren het zwakke geslacht, niet in staat om voor hun eigen belangen op te komen. De auteur stelt dat de komst van de Reformatie „enige verandering” teweegbracht in de positie van de vrouw en dat de vrouw op haar beurt heeft bijgedragen aan de voortgang van de hervorming. „Dit maakte vrouwen zelfbewuster en actiever in kerk en samenleving.”

Hoewel ze veel plaats inruimt voor de verhouding en rolverdeling tussen Luther en zijn vrouw, legt ze in de loop van het boek niet meer de link tussen het huishouden van de Luthers en de veranderende positie van de vrouw in het algemeen. Had ze dat wel gedaan, dan was deze thematiek wellicht nog iets concreter geworden. De biografie is volgens de uitgever geschikt voor „vrouwen, echtparen en geïnteresseerden in de kerkgeschiedenis.”

Naast de biografie verschenen er twee historische romans over Katharina van Bora. Een genre dat een auteur uitdaagt om zowel recht te doen aan de geschiedenis als een goed verhaal te vertellen. De Amerikaanse auteur Jody Hedlund laat de geschiedenis in ”Luthers bruid” vooral een liefdesgeschiedenis zijn. Ze slaagt erin de spanning goed op te bouwen als ze de ontsnapping van de non Katharina van Bora uit het klooster beschrijft. Op de hielen gezeten door de tirannieke en wrede abt, vlucht Katharina samen met een groep andere nonnen naar Maarten Luther in Wittenberg. Ze wonen enige tijd in het klooster en krijgen met hulp van Luther een plaats in de samenleving door te huwen of in de huishouding te gaan werken.

Liefdesgeschiedenis

Hedlund heeft zich merkbaar verdiept in de levensomstandigheden van Katharina en in het gedachtegoed van Maarten Luther. Ook weet ze het verhaal in de juiste historische context te plaatsen. Het persoonlijke verhaal, de liefdesgeschiedenis, is een stuk minder geloofwaardig. De karakters willen maar niet authentiek lijken. Ze roepen eerder vervreemding op dan herkenning. Het is bekend (uit Luthers brieven) dat Luther Katharina in eerste instantie tamelijk hooghartig vindt. Ze straalt ongetwijfeld iets van haar adellijke afkomst uit. Maar als de auteur de twee in een eerste ontmoeting al flink laat botsen, mist haar tekst fijnzinnigheid en subtiliteit. Luther heeft „weinig geduld met de kouwe drukte van de aristocratie”, en zegt onder meer tegen de non: „Vanwege uw gevorderde leeftijd heb ik waarschijnlijk meer succes bij het uithuwelijken van mijn oude paard.” Luther krijgt hier een onwaarschijnlijk groot ego dat bovendien in tegenspraak is met andere karakterbeschrijvingen in het boek.

Profaan

In ”Luthers bruid” bestaat er vanaf het begin (vooral) een grote lichamelijke aantrekkingskracht tussen Luther en Katharina. Daar zou op zich niet zo veel mis mee zijn (al was hun huwelijk in het begin in werkelijkheid toch vooral een verstandshuwelijk) als Hedlund ook hier wat subtieler en wat minder profaan was geweest in haar beschrijving. „Luther werd aangedreven door de kolkende hitte in zijn buik.” En: „Jonas (de predikant Justus Jonas, EHvS) bulderde van het lachen en sloeg Luther op de rug. Ze heeft je op je plaats gezet, ouwe.” Hedlund laat de lezer zelfs letterlijk meekijken naar de intimiteiten in het echtelijke bed.

Een romanschrijver hoeft de werkelijkheid niet mooier te maken dan ze is, maar ook niet onnodig platter. Het doet de roman geen goed. De vele slordigheidsfoutjes die bij het vertalen zijn gemaakt, doen dat evenmin.

De tweede historische roman, ”Katie van Bora” van Charles Ludwig, heeft wel iets weg van een les vaderlandse geschiedenis van een ouderwets goede schoolmeester. Zo’n schoolmeester weet dat de feiten postvatten bij zijn leerlingen als hij ze verpakt in een verhaal. De Amerikaanse predikant Ludwig leverde een historisch verantwoord verhaal af, gedegen en goed leesbaar. Overigens is dit boek een herziening van de eerste Nederlandse uitgave in 1990.

Verse eieren

De chronologie van gebeurtenissen klopt. Ludwig slaat maar weinig episoden uit het leven van het echtpaar over. Hij begint in het klooster in Nimbschen en eindigt met Katies sterven in Torgau. Evenals Jody Hedlund heeft hij oog voor de worsteling van Katharina over de vraag of zij haar kloostergeloften mag verbreken. Luthers geschriften overtuigen veel kloosterzusters ervan dat ze mogen uittreden om te huwen en een gezin te stichten. Het kost echter tijd om je een nieuwe overtuiging en leefwijze eigen te maken. In het algemeen is het zo dat hoofdpersonen die al te gemakkelijk antwoorden vinden op moeilijke vragen, niet geloofwaardig zijn.

Ludwig laat Luther nogal eens op zijn praatstoel zitten. Aan de gevluchte nonnen, onder wie Katie, beschrijft hij de aflaatpraktijken van de paus en hoe hij hiertegen in opstand kwam, de confrontatie met kardinaal Cajetanus en de rijksdag in Worms. Ook de opstanden van de boeren, waarbij letterlijk veel koppen rollen, zijn door het verhaal verweven. Het is jammer dat de manier waarop al die informatie geïntroduceerd wordt, wat krampachtig is. De beelden die de auteur gebruikt zijn niet altijd even sterk. Als de nonnen in het klooster in rijen naast elkaar zitten vergelijkt Ludwig hen met „verse eieren in een doos op de markt.”

Een ander zwak punt in het boek is dat de emoties van de hoofdpersonen niet aannemelijk lijken. Het ene moment spuwen de ogen van de „abdes” nog vuur als ze naar haar ketterse nichtje Katie luistert, het andere moment twinkelen er lichtjes in. Katie wisselt vrijmoedigheid af met een bibberende stem en gestotter. De emotionele logica, kortom, ontbreekt nogal eens. Andere karakters, zoals dat van Jerome Baumgaertner, de tijdelijke geliefde van Katie, komen helemaal niet uit de verf.

Brieven

Dat neemt niet weg dat het boek door zijn toegankelijkheid geschikt is voor wie op een ontspannen manier over de Reformatietijd wil lezen. De auteur heeft veel van Luthers uitspraken en brieven letterlijk in de tekst weergegeven. De lezer blijft weliswaar wat op afstand staan, maar krijgt een goed beeld van het enerverende leven van Maarten en Katharina Luther en hun godsdienstige opvattingen.

Boekgegevens

De morgenster van Wittenberg, Christa Boerke, uitg. Den Hertog, Houten, 2016; ISBN 9789033127885; 148 blz.; € 14,50;

Luthers bruid, Jody Hedlund, uitg. Voorhoeve, Utrecht, 2016; ISBN 9789029725156; 414 blz.; € 20,99;

Katie van Bora, de vrouw van Luther, Charles Ludwig, uitg. Groen, Heerenveen, 2016; ISBN 9789088971464; 235 blz.; € 14,95.

Drie boeken over Katharina van Bora, de ‘baas’ van Luther

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?