Als een moeder haar gezin tiranniseert

Andreas Meijer wordt in 1941 in een dorp op de Veluwe geboren als oudste zoon in een gezin van vijf kinderen. De ouders behoren aanvankelijk tot de Gereformeerde Kerken. Moeder Carolina is „uitermate labiel en onevenwichtig.” Zij tiranniseert haar kinderen en eist van hen dat ze volledig naar haar pijpen dansen, desnoods gebruikt zij geweld.

Dat verandert niet als zij onder invloed van de charismatische Amerikaanse prediker Thomas Lee Osborn in 1947 in pinksterkringen terechtkomt. Integendeel. Allerlei Bijbelteksten geven haar kennelijk de legitimatie voor een hardhandige aanpak van haar kinderen. De vader is een emotieloze, hardvochtige en driftige man die zijn vrouw op geen enkele manier corrigeert.

Andreas Meijer doet in de avond van zijn leven een boekje open over zijn jonge jaren. Dat laatste woorden van ”Zij wilde over water lopen” luiden: „Het verhaal móét worden verteld!” Het is een verhaal in de traditie Roeltje Langenberg, Jan Siebelink, Ellen Heijmerikx en Peter ter Velde.

Het boek heeft de vorm van een raamvertelling, die wordt voorafgegaan door een inleidend hoofdstuk over het overlijden van moeder Carolina in maart 2007. Als een te lang verhitte fluitketel blaast Meijer bij het sterfbed van zijn moeder –in gedachten– stoom af. „Carolina, wij, je kinderen waren je eigendom. Wij waren je bezit. Zo heb je dat ook altijd aan ons laten weten. Wij moesten een kloon, een kopie van je worden. En dat moest er met geweld en intimidatie in worden geslagen. Onvoorwaardelijke gehoorzaamheid eiste je van ons. Als de lichamelijke mishandelingen niet hielpen, ging je op geestelijke mishandeling over en haalde je God erbij.” En zo raast het nog vele zinnen lang verder door zijn hoofd. Hiermee is de toon gezet.

Verschijning

In hoofdstuk 1 heeft Meijer een mystieke ervaring. Vier jaar na het overlijden van zijn moeder verschijnt zij op een ochtend in zijn slaapkamer. Ze kijkt (zoals ze dat altijd deed) dwars door hem heen: observerend, hypnotiserend, indringend en met een valse glimlach om de lippen.

In het slothoofdstuk wordt deze draad opgepakt en maakt Carolina duidelijk dat ze is gekomen om haar zoon te halen. Vervolgens blijkt dat Meijer een herseninfarct heeft gehad. De tussenliggende hoofdstukken zijn bedoeld als flashback waarin de jeugd van Andreas Meijer de revue passeert.

Opmerkelijk (en verwarrend) is dat Meijer, die in de ik-vorm schrijft, ook de ervaringen van zijn broer Jan-Willem en zijn zus Dicky weergeeft, die beiden ook zwaar hebben geleden onder de heerszucht en godsdienstwaan van hun moeder. De eerste ontvluchtte het ouderlijk huis en vertrok naar Zwitserland. Daar richtte hij een zendingsgenootschap op, deed aan Bijbelsmokkel, raakte vervolgens aan lagerwal en pleegde zelfmoord. Zus Dicky koos nadat ze ernstig ziek was geworden voor euthanasie.

Waar gebeurd?

Dit boek roept veel vragen op. In de eerste plaats wordt gesuggereerd dat het niet gaat om een fictief verhaal, maar om een waargebeurd relaas. Het boek heeft als ondertitel ”Een familiegeschiedenis”. Andreas Meijer is echter een pseudoniem van Ad van Olst en sommige feiten zijn aantoonbaar verdraaid. Dat zou natuurlijk gebeurd kunnen zijn om herkenning van personen en situaties te voorkomen, maar dat is wat al te naïef gedacht in dit tijdperk van internet.

Daarnaast werpt de auteur zich op als alwetende verteller; hij beschrijft onbekommerd wat bijvoorbeeld Carolina of Jan-Willem op een bepaald moment dachten. Dat kan alleen in een roman. Het wijst erop dat de feiten in elk geval met een dosis fictie zijn vermengd.

Dat roept meteen de vraag op wat dan precies waar gebeurd is en wat niet, temeer daar er nogal zware beschuldigingen worden geuit. Zo zou Andreas’ broer Jan-Willem –in werkelijkheid Kees van Olst, de oprichter van OostEuropa Zending– niet zomaar zijn verongelukt, maar er doelbewust voor hebben gekozen om een einde aan zijn leven te maken. Daarbij was hij nota bene in het gezelschap van een nauwelijks meerderjarige vriendin. Aldus de auteur.

Boodschap

Dat brengt bij de vraag waarom dit boek zo nodig geschreven moest worden, zoals de auteur tamelijk pathetisch aangeeft. Het is immers niet zo dat de godsdienstige overtuiging van de ouders de ontsporingen veroorzaakten. Al voor de bekering van de moeder tot de pinkstergemeenten was er sprake van kleinering en mishandeling in het gezin. De boodschap kan dus niet zijn dat een (bepaald) godsdienstig milieu het in zich heeft om bijna vanzelfsprekend zulke trieste wanpraktijken voort te brengen.

De schrijver gebruikt zelf woorden als ”labiel”, ”onevenwichtig” en ”schizofreen” om Carolina te karakteriseren. Moet niet meegewogen worden (zonder tekort te doen aan de ellende en schade die zij daardoor aan haar kinderen toebracht) dat haar gedrag voortkwam uit een ziekelijke stoornis? Dan was de toon wellicht wat minder heftig geweest.

En waarom is de moeder eigenlijk de kwade genius? Zij wordt even consequent als afstandelijk aangeduid als ”Carolina”. Terwijl de vader gewoon ”vader” is. Maar diezelfde vader zei bij Andreas’ geboorte: „Druk maar weer terug, ik wil een meisje”, en zadelde hem levenslang op met het gevoel ongewenst te zijn. Deze vader aarzelde ook niet om zijn zoon –een kind nog– met de dood te bedreigen en hem met een panlat af te ranselen. En deze vader weigerde bij het huwelijk van Andreas en Marie-Anne aanwezig te zijn, omdat hij het niet met zijn partnerkeus eens was. Waarom de ontsporingen in het gezin de moeder dan zo zwaar aangerekend? Is het „de nooit doorgeknipte navelstreng”, waarmee de schrijver net als zijn broer Jan-Willem met haar was verbonden?

De schrijver is ook niet consequent. Hij omschrijft zijn vader als „een emotieloze, hardvochtige man” die altijd handelde in de slipstream van Carolina en door haar werd gesouffleerd. Vaak lijkt het erop dat hij gemene zaak met zijn vrouw maakt. Tegelijkertijd waren er de dagelijkse ruzies. Zo voegt de vader zijn vrouw op een zeker moment toe: „Jij vindt dat je overal een mening over moet hebben. Jij loopt God en je volwassen kinderen op een vervelende manier voor de voeten. Loslaten, daar heb jij geen boodschap aan. Je altijd overal mee bemoeien... Je bent gewoon een vervelend mens!”

De achterflap vermeldt dat de auteur het verhaal vertelt „zonder rancune, zonder een blad voor de mond.” Dat laatste is het geval, tot allerlei onsmakelijke details toe. Het eerste valt met droge ogen niet vol te houden. Daarvoor is de toon te heftig, het verhaal te ongenuanceerd, de afrekening te meedogenloos.

Tongen

Verhaaltechnisch valt er ook het nodige op dit boek aan te merken. De vele perspectiefwisselingen, onduidelijkheden, gedachtesprongen en het ontbreken van samenhang bevorderen de leesbaarheid niet. Daarbij maakt de auteur de problematiek niet echt invoelbaar. Vaak is onbegrijpelijk waarom de hoofdpersonen op een bepaalde manier handelen. Om bij Andreas zelf te blijven: hoe is het te rijmen dat hij aan de bedilzucht van zijn moeder probeerde te ontsnappen en tegelijk hoopte ooit, net als zij, in tongen te leren spreken „op zijn weg naar Jeruzalem” en vol bewondering te denken: „Je moest wel een supergelovige zijn om tot zulk een grote hoogte als Carolina te kunnen stijgen”? Zo’n tegenstrijdigheid (die er beslist geweest kan zijn!) moet je als lezer wel kunnen meemaken.

Handen van God

Van belang is intussen wel te beseffen dat het christelijk geloof in de knel kan komen door liefdeloos handelen van de ouders. Luther heeft gezegd dat vaders en moeders de handen van God zijn. Als die handen misbruiken –geestelijk of lichamelijk–, dan heeft dat direct gevolgen voor de manier waarop kinderen naar God kijken en over Hem leren denken. Dat is een zware verantwoordelijkheid voor ouders en andere opvoeders. Het bederf van het beste is het slechtste. Met een beroep op de Bijbel kan onherstelbare schade worden aangericht aan de kinderziel. En dan is het werkelijk een wonder als het nog goed komt.

Tegelijk moeten we ervoor waken aan God toe te schrijven wat door mensen wordt aangericht. Dat is voor mensen die het aangaat moeilijk genoeg. Maar wie met zijn verhaal de publiciteit zoekt, moet goed weten wat hij doet.

Boekgegevens

”Zij wilde over water lopen”, door Andreas Meijer; uitg. Kok, Utrecht, 2012; ISBN 978 90 435 0890 2; 160 blz.; € 16,50.

Als een moeder haar gezin tiranniseert

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?