Daar horen ook de hervormers van Frankfurt am Main bij – een vrij grote stad overigens, waar de Messe een jaarlijks hoogtepunt vormde voor de handel. Daardoor stond Frankfurt wel open voor vernieuwing – ook in de kerk.

Nu kan men hier twee opmerkingen plaatsen: 1. Het is bijna ondoenlijk om alles te weten over de Reformatie, hoe interessant die tijd ook was; 2. Het zou allang mooi zijn als de protestantse of reformatorische gezinnen de hoofdzaken kenden over Luther, Zwingli, Calvijn en Guido de Brès. Dat is uiteraard een prima streven in het kerkelijk onderwijs, plus dat men thuis en op de scholen daar stevig mee aan de slag zou moeten zijn. Het gaat om de roots van het gereformeerde geloof.

Vernieuwingsdrang

Omstreeks 1520 vormden enkele vooraanstaande burgers –patriciërs– een denktank voor het welzijn van stad en kerk van Frankfurt. Het was een uitvloeisel van het optreden van Luther, die zich moedig opstelde tegenover de gevestigde orde in kerk en staat. Daar zou een nieuwe beweging uit kunnen voortkomen. Maar daar dacht niet iedereen zo over: als open stad moest men tolerant zijn, maar niet eindeloos. En niet gedomineerd door één bepaalde smalle denkrichting. En waar de Reformatie van Luther bij velen toch een gevoel opriep van ”zo hoort het in de kerk voortaan toe te gaan”, was Frankfurt het liefst gewoon trouw aan de pauselijke kerk als die zich ook enigszins tolerant opstelde.

Voor velen was Erasmus de leidsman door de veranderende tijd. De door deze denktank in 1520 gestichte Latijnse school moest dit klimaat verder gaan beïnvloeden. Daar was een docent aan verbonden, Wilhelm Nesen, die het voor elkaar kreeg de voormalige monnik Hartmann Ibach voor het eerst in Frankfurt evangelische preken te laten houden.

Nesen en Ibach

De eerstgenoemde, geboren als boerenzoon in 1492 te Nastätten (toen in Hessen), was een hoogbegaafde volgeling van de christenhumanist Erasmus, die na 1517 steeds meer onder de bekoring van Luther kwam. Hij had een baan als corrector gehad bij drukkerij Froben in Basel, waardoor het contact met Erasmus ontstaan was. Nesen stichtte in 1518 een privéschool en hoopte op een functie aan het door Erasmus opgerichte Collegium Trilingue (drietaleninstituut) in Leuven, maar dat kwam er wegens verzet van de conservatieven niet van. Wel werd hij –op voordracht van Erasmus– in 1520 rector van de privéschool in Frankfurt. Daar had hij een ontmoeting met Luther, die op reis was naar de Rijksdag te Worms, april 1521. Ook op de terugreis spraken ze elkaar.

Die ontmoetingen brachten hem tot het besluit zich bij de Reformatie aan te sluiten, iets wat hem het ongenoegen opleverde van de felle Cochlaeus, decaan van de school. Maar Wilhelm Nesen had nog een pijl op zijn boog: hij wist vooraanstaande burgers over te halen tot steun aan zijn plan voor een kerkdienst waar een evangelische preek zou worden gehouden. Dat werd bereikt toen op 9 maart 1522 de beheerder van de kleine kerk van het Catharina­klooster de kerkruimte beschikbaar stelde voor de gewenste dienst – nu ruim 500 jaar geleden.

De voorganger was Hartmann Ibach (geboren 1487 te Marburg), een ex-kloosterling die zich bij Luther had aangesloten. Hij heeft in Frankfurt zelfs in één week drie keer gepreekt. De onderwerpen waren: het celibaat, de heiligenverering en de kerkbelasting voor de clerus. Ibach kwam er niet meer aan toe om de rechtvaardigingsleer van Luther in een preek te verwerken. De gehouden evangelische preken waren al voldoende voor de roomse kerkleiding om in te grijpen – men begon de onrust onder de bevolking steeds meer te voelen. De kerk stond op een kantelpunt. Maar omdat de keizer in Worms had bepaald dat Luthers leer niet mocht worden uitgedragen, werd op basis van dat edict in Frankfurt een verbod ingesteld op de evangelische prediking. Ibach vertrok dan ook en zette zijn werk voort in het naburige stadje Kronberg (im Taunus).

Betekenis

Wilhelm Nesen en Hartmann Ibach hebben als evangelische pioniers in het nog roomse Frankfurt de eerste doorbraak bewerkstelligd door te zorgen voor reformatorische prediking. Hoewel hun optreden in 1522 van korte duur was, mogen we die activiteit niet vergeten. Hun nagedachtenis bleef echter beperkt: Nesen was naar Wittenberg vertrokken en kwam daar in de zomer van 1524 helaas om het leven bij een boottocht op de Elbe.

Ibach keerde uiteindelijk terug naar Marburg, de stad die onder de bescherming van Philips van Hessen veel heeft mogen betekenen voor de doorwerking van de Reformatie. Ibach overleed daar in 1533. In Frankfurt is een straat naar deze voorman van de Reformatie genoemd.

Enkele geschriften van deze hervormers zijn bewaard gebleven en ontvangen tegenwoordig meer aandacht dan ooit. Hun inbreng in de vroege Duitse Reformatie is van een eigen kleur en dat vormt reden genoeg om de diversiteit van de kerkvernieuwing in de 16e eeuw ook met hun evangelische opvattingen te illustreren.