Zürich, van worstjes tot wederdopers
Op de eerste zondag van de vasten in 1522 ontmoeten twaalf mannen elkaar in Zürich en eten iets wat streng verboden is: worstjes. De preek over ”De vrije voedselkeuze” waarmee Huldrych Zwingli die worstactie verdedigt, wordt gebundeld als zijn eerste reformatorische geschrift.
In het Zwitserland van 500 jaar geleden was het niet het posten van 95 stellingen dat de Reformatie op gang bracht, maar het eten van worst.
Aswoensdag 2 maart 1522 luidt als dag van boetedoening de vastentijd voor Pasen in. De zondag daarop nodigt de Zürichse boekdrukker Christoph Froschauer, overtuigd van de Bijbelse vrijheid van een christen, een groep vrienden uit voor een diner met worst en andere verboden lekkernijen. De Zürichse hervormer Huldrych Zwingli, bevriend met Froschauer, is ook aanwezig, maar neemt niet deel aan de maaltijd. Deze regelrechte provocatie, nu 500 jaar geleden, heeft verstrekkende gevolgen.
Wat de bevolking in die periode echt dwarszit, zijn de vastenregels van de kerk, die strikt worden gecontroleerd door de Zürichse raad. De veertig dagen vastentijd wordt als bijzonder zwaar ervaren. Alleen maar graanproducten met vis te mogen eten, geen plakje spek, geen ei, terwijl nog niets vers groeit en het vaak nog bitterkoud is, betekent voor veel mensen veelal hongerlijden. Sommigen weten slim het vastengebod te omzeilen door dieren als bevers of otters te serveren en die op oneerbiedige wijze tot vis te verklaren omdat ze in het water leefden. Weer anderen bereiden gebraad in de vorm van vis. Desnoods kan men ook door een ”boterpenning” te betalen zich bij de kerk vrijkopen van het vastengebod.
Worstjes voor kraamvrouwen
Ook Elsa, de echtgenote van Froschauer, moet omzichtig te werk gaan bij de voorbereiding van het worstdiner. Bij slager Hans Hess doet ze net alsof ze worstjes nodig heeft voor een kraambed. Want zwangere en pas bevallen vrouwen mogen tijdens de vastentijd vlees eten om aan te sterken. Bovendien maakt zij heerlijke ”Fasnachtschüechli” klaar, dun uitgerolde plakjes brood, in reuzel gebakken. Dat alleen al is een grove overtreding van de vastenwet, die niet alleen de consumptie van vlees verbood, maar ook die van boter en reuzel. De maaltijd staat klaar en de vrienden kunnen zich er tegoed aan doen. Zwingli zal alleen toekijken.
Daarbij bewijst hij een diplomaat te zijn. Zwingli wil in overleg met de Zürichse raadsleden de nodige kerkhervormingen op gang brengen. Dan past het niet om actief de officiële vastenregels te schenden. Het nieuws over de rebelse worstmaaltijd verspreidt zich als een lopend vuurtje en brengt gemoederen in beweging. Het verbreken van de vasten wordt een publieke zaak, wat ook de bedoeling was. Maar Zwingli moet de provocatie theologisch wel kunnen verantwoorden. Daarom betoogt hij twee zondagen later in de Grossmünster dat er uit de Bijbel geen dieetvoorschriften kunnen worden afgeleid. Het is geen zonde om de vastenregels te overtreden. Die kunnen daarom ook niet kerkelijk worden bestraft. „Kort gezegd, als je wilt vasten, doe het dan. Als je geen vlees wilt eten, doe het dan niet. Maar laat christenen daarin wel vrij.” De preek hierover wordt door zijn vriend, boekdrukker Froschauer, snel gepubliceerd onder de titel ”Von Erkiesen und ryheit der Spysen” (Over de erkenning van de vrijheid van voedsel). Zwingli doelt hierbij duidelijk op Luthers geschrift ”Over de vrijheid van een christen”.
Veroordeling
De raad van Zürich veroordeelt aanvankelijk wel het breken van het vasten en deelt aan Christoph Froschauer als aanstichter een boete uit. Maar besluit toch, overtuigd door de stellingname van Zwingli, om als wereldlijke autoriteit alleen toe te staan wat de Bijbel zelf toestaat of verbiedt wat betreft het vasten. Een werkelijk revolutionair standpunt! Een jaar later worden alle vastenwetten ingetrokken en daarmee deze kerkelijke traditie terzijde geschoven. Het eten van worstjes aan tafel bij Froschauer blijkt een belangrijke schakel in Zwingli’s hervormingsinspanningen.
Zwingli’s uitspraken wekken de woede van paus Hadrianus VI, die hem onmiddellijk zijn preekbevoegdheid ontneemt en de raad van Zürich oproept om Zwingli als ketter te excommuniceren. Ook de verantwoordelijke bisschop van Konstanz uit zijn ongenoegen bij de raad van Zürich. Die nodigt hem daarop uit voor het Eerste Zürichse Dispuut op 29 januari 1523. In het stadhuis vergaderen 600 mensen om te discussiëren over omstreden geloofsvragen. Zwingli zou als ketter moeten worden veroordeeld. Maar zijn argument dat er in de Bijbel niets staat over vastengeboden kan de tegenpartij slechts weerleggen door zich te beroepen op de traditie van de kerk.
Doorbraak
De raad kiest de kant van Zwingli en staat hem toe te blijven prediken. Bovendien mogen de andere predikers van Zürich en omgeving „niets anders prediken dan wat zij kunnen aantonen vanuit Gods Woord.” Een wereldlijk raadsbesluit dat de definitieve doorbraak van de Reformatie vanuit Zürich mogelijk maakt.
In zijn verweerschrift ”Apologeticus Architeles” weerlegt Zwingli met 67 stellingen alle aantijgingen van opruiing en ketterij. Niet alleen over vasten, maar ook over doop, mis en celibaat. Hij schrijft onder meer: „De kennis over de Heilige Schrift is niet langer een priesterlijk voorrecht, maar gemeenschappelijk eigendom geworden!” Daarom preekt hij in de Grossmünster ook niet langer in het Latijn, maar in het Duits, de taal van het volk. Vanuit de drieslag Sola Scriptura, Sola Fide en Sola Gratia.
