In christelijke kring zijn we van oudsher gewend aan de uitdrukking ”christelijk Europa”. Vaak wordt deze benaming in sombere zin gebruikt, waarbij we terugblikken op wat blijkbaar voorgoed achter ons ligt; Europa is lang niet meer zo christelijk als het was. Maar is deze term wel juist en doet ze recht aan de bewogen geschiedenis van het christelijk geloof in Europa?

Tijdens een vakantiereis deden we met ons gezin Filippi aan. In Filippi krijgt het Evangelie voor het eerst vaste voet in Europa. Daar wordt de purperverkoopster Lydia bekeerd. Die kwam zelf niet uit Europa, maar uit Thyatire, Klein-Azië (het huidige Turkije). God zelf stuurt Paulus en zijn medewerkers daarnaartoe. Paulus’ eigen plannen om naar andere gebieden in Klein-Azië te gaan, worden door de Heilige Geest geblokkeerd (Handelingen 16:6-8). Een gezicht in Troas maakt duidelijk waarom: een Macedonische man roept: „Kom over en help ons!” Direct reist Paulus per schip naar de havenstad Neapolis (het huidige Kavala). Vandaar gaat hij verder naar Filippi, 15 kilometer landinwaarts. Dat is een kolonie, dus een echte Romeinse stad.

Paulus verkondigt het Woord en God opent het hart van Lydia. Ze gelooft en wordt met haar hele huishouden gedoopt in de kleine rivier Zygakti. Lydia’s huis wordt uitgangspunt voor Paulus’ verdere werkzaamheden. Na zijn gevangenschap en de bekering van de ”stokbewaarder” komt Paulus weer in de woning van Lydia terecht (vers 40).

Filippi is de eersteling in Europa, en Lydia de eersteling in Filippi. En daarop is een rijke oogst gevolgd. Straks komt Paulus in Rome, het centrum van het Romeinse Rijk. Christelijke Romeinse soldaten brengen vervolgens het Evangelie mee naar de grenzen van het Romeinse imperium. Later komen er zendelingen uit Engeland (Willibrord en Bonifatius) om ons het Evangelie nader bekend te maken. God zocht (en zoekt!) ons op met Zijn Woord. Dat is om klein van te worden.

Niet alleen het begin van Gods werk in Europa raakte me, ook de voortgang ervan. De geschiedenis van oostelijk Europa is voor ons westerlingen vaak onbekend. De grootste bedreiging van Europa is de stormachtige opkomst van de islam geweest. De opvolgers van Mohammed (gestorven in 632) zijn wereldveroveraars; de islam breidt zich naar alle kanten uit. Het christelijke Byzantijnse Rijk (met belangrijke steden als Nicea en Constantinopel) bezwijkt uiteindelijk in 1453 onder de druk van het Ottomaanse koninkrijk. Griekenland, de Balkanlanden en zelfs delen van Hongarije komen in bezit van de Turkse moslims. Deze bezetting duurt voor veel landen tot halverwege de 19e eeuw. De islam stempelt dus ruim vier eeuwen de cultuur in deze gebieden. De kerk wordt weliswaar niet onderdrukt, maar wel achtergesteld. (In het Westen wordt de dreiging van de islam afgewend bij Poitiers, in 732, en later onder andere bij Wenen, in 1529 en 1683.)

Het christendom in Europa werd bij tijden en in sommige gebieden zeer bedreigd. Wie vanzelfsprekend over het ”christelijke Europa” spreekt, kent de geschiedenis niet. Oostelijk Europa had vier eeuwen islamitische overheersing te verduren, maar het christendom werd niet weggevaagd. In kerken en kloosters leefden en werkten de geestelijken. Ze zorgden voor hun schapen met gebed, Schriftlezing, zielzorg en onderwijs. Zo werden het christelijk geloof en de rijke christelijke traditie met haar vele kerkvaders ook onder zware omstandigheden bewaard.

Christelijk Europa heeft niet altijd een goede naam. Hier zijn de bloedigste en grootste oorlogen uitgevochten. Katholieken streden tegen protestanten en beide groepen streden ook onderling. De secularisatie is grootschalig. Er is veel om ons voor te schamen, maar er is ook veel om voor te danken. De Kerk en het Woord bleven. De Kerk is door Gods genade in Europa gekomen, maar ook door Zijn genade in stand gehouden, ondanks verdrukking en bedreiging van allerlei kant. Dat bemoedigt, maar geeft ons tegelijk de opdracht: „Houd vast wat u hebt, opdat niemand uw kroon zal wegnemen” (Openbaring 3:11). En laten we die boodschap ook doorgeven!

De auteur is hervormd predikant in wijkgemeente 2 (Augustijnenkerk) te Dordrecht en deeltijds universitair docent Oude Testament aan de ETF in Leuven. Weerwoord gaat in op vragen die op christenen afkomen.