Dat vermeldt Post-65, een nieuwe gezamenlijke publicatie van Museum Catharijneconvent in Utrecht en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. De uitgave over de naoorlogse kerken is er één in een rij van zeven over kerkinterieurs. De andere gaan over het interieur van kloosterkapellen, protestantse kerken, neogotische kerken, waterstaatskerken, Bossche schoolkerken en schuilkerken. Daarnaast verscheen een publicatie over historische gedenktekens in kerken. Er komt nog een rapportage over kerkorgels.

Beide organisaties constateren dat het kerkbezoek blijft afnemen en dat het aantal christenen in Nederland vermindert. Hierdoor worden de soms eeuwenoude interieurs van kerkgebouwen bedreigd. De publicaties moeten eigenaren van kerken, overheden en erfgoedprofessionals helpen de juiste keuzes te maken voor het behoud van de interieurs. Ze zijn een aanvulling op het boek ”Kerkinterieurs in Nederland” dat beide organisaties in 2016 het licht deden zien.

Sfeer

Post-65 gaat over kerken die gebouwd zijn tussen 1965 en 1990. De „onzekerheid” die er vanaf de jaren zestig in de grote kerkgemeenschappen bestond, vond haar weerslag op de kerkbouw, aldus Post-65. Ontwerpers wilden een brug slaan tussen de gescheiden werelden binnen en buiten de kerk. Nieuwe kerken waren niet meer dominant aanwezig, zoals vroeger, maar kregen een onopvallender uiterlijk en hadden het karakter van een werkplaats, een straathoek, een plein.

Kerkgebouwen moesten toegankelijk zijn en midden in de samenleving staan, flexibel in gebruik en terughoudend in vormgeving. Nieuw was de bouw van oecumenische kerken: kerkgebouwen die dienst deden voor verschillende kerkgemeenschappen, al dan niet in dezelfde ruimte. Ook werden de kerkgebouwen steeds multifunctioneler. Ze boden naast de kerkdiensten ruimte aan allerlei andere activiteiten, waarbij ontmoeting centraal stond. Kleinere ruimten waren geschikt voor catechese en vergaderingen, maar ook voor koffieochtenden en sociale activiteiten van de wijk, die niets met de kerk van doen hadden.

Ook inhoudelijk wilden de kerkgemeenschappen midden in de samenleving staan. Daarom moest er meer verbinding zijn tussen de liturgische ruimte en de buitenwereld. Profane elementen deden hun intrede in kerkgebouwen. Soms liep de straat door tot in het kerkgebouw. Niet de preekstoel, maar het liturgisch centrum vormde voortaan het middelpunt van de kerkzaal. De kerk ging steeds meer op een huiskamer lijken, met stoelen met kussens in plaats van lange houten banken. Er kwam een „intieme sfeer”, waarbij de kerkgangers elkaar konden zien. Een keuken met uitgifteluiken paste daar precies bij.

Kerkgangers voelden zich niet altijd thuis in dergelijke multifunctionele kerkgebouwen. Daarom bedachten architecten later manieren om het sacrale element te benadrukken, bijvoorbeeld door de lichtinval te doseren of de aandacht te richten op een kruis of een kunstwerk.

Na 1975 liep het aantal nieuwgebouwde kerken sterk terug. Tussen 1975 en 1990 werden ongeveer 265 kerken gebouwd, een gemiddelde van 19 kerken tegen 53 per jaar in de periode 1966-1975. De ontkerkelijking had ingezet.

De eindconclusie van het rapport is dat de kerken in het straatbeeld dan wel onopvallend zijn, maar dat ze toch vaak wonderschone intieme kerkzalen bevatten.

Bevindelijk

In Post-65 is speciale aandacht voor de bevindelijk gereformeerden en hun kerken, die –tegen de landelijke trend in– na de oorlog bleven groeien. Genoemd worden onder andere het kerkgebouw Eben Haëzer in Barendrecht, de Sionskerk in Damwoude, de Sionkerk te Vlaardingen, de Bethlehemkerk in Woerden en de Rehobothkerk te Zeist.

Vanaf de jaren zeventig ontstond een ware bouwgolf, met tientallen buitengewoon grote kerken en uitbreiding van bestaande gebouwen. Een aanzienlijk deel werd gebouwd in Zeeland en op de Zuid-Hollandse eilanden, in de Gelderse Vallei, op de Veluwe en in Overijssel.

De bevindelijk gereformeerden hielden, zowel materieel als immaterieel, vast aan de periode waarin de gereformeerde kerkbouw wortelde: de zeventiende eeuw. Dat betekende een centrale plaats voor de preekstoel, waar het Woord wordt verkondigd. Een voorbeeld daarvan is de Sionkerk van de gereformeerde gemeente in Vlaardingen, met een waaiervormig bankenplan en daarboven een tribune met nog meer zitplaatsen voor in totaal duizend kerkgangers. Alle zitplaatsen zijn gericht op de lezenaar op het podium en de preekstoel met klankbord.

De Rehobothkerk van de gereformeerde gemeente in Zeist is een van de kerkgebouwen die worden uitgelicht. Deze „refodome” werd gebouwd in 1972. Post-65: „De twintig meter hoge torens vormen een provocerend element in het straatbeeld en schoppen aan tegen het traditionele beeld van een kerkgebouw. Van binnen is van provocatie geen sprake. Na binnenkomst is de ruimtelijke beleving overweldigend. De kerkruimte wordt gevormd door zeven apsissen, halfronde ruimten, met daartussen hoge glasstroken. Het aantal zeven staat symbool voor de zeven dagen van de week. De zevende apsis is afwijkend ingericht. Deze apsis symboliseert de zondag, de rustdag. Hier bevindt zich dan ook het liturgische centrum met de preekstoel. De preekstoel is het focuspunt van de ruimte. Alle banken staan hieromheen opgesteld. Deze kerkruimte is gericht op het Woord. De kerkzaal is een centraalbouw die is ingericht rond een centraal opgestelde preekstoel.”

Het gebouwtype is een verwijzing naar de eerste protestantse kerken in Nederland uit de zeventiende eeuw, zoals de Marekerk in Leiden. „De Rehobothkerk is op te vatten als een moderne, sterk architectonische vertaling, van deze protestantse oervorm.”