Tal van Bijbelse kaarten zijn deze zomermaanden te zien in de universiteitsbibliotheek (UB) van de Vrije Universiteit Amsterdam, inclusief fouten én met de prachtigste prenten. In 2020 nam de UB de collectie van het Bijbels Museum in Amsterdam over. Die bevat kaarten van het Heilige Land en Bijbels waarin kaarten opgenomen zijn. Ook kocht de universiteit recent verschillende Bijbelse kaarten aan. „Er is een specialisatie op dit gebied aan het ontstaan op de Vrije Universiteit”, vertelt Reinout Klaarenbeek niet zonder trots.

Klaarenbeek is als conservator werkzaam bij de afdeling Bijzondere Collecties, met een specialisatie in kaarten. In zijn werk komen zijn studies geografie en erfgoedwetenschappen bij elkaar. Bij het samenstellen van een tentoonstelling over Bijbelse kaarten ontkomt de conservator er echter niet aan om ook in de theologie te duiken. „Dat vanaf de zestiende eeuw kaarten in Bijbels opgenomen worden, heeft alles te maken met een nieuwe hermeneutiek. In die tijd begint men met het letterlijk lezen van de Bijbel. Om de gebeurtenissen uit de Bijbel inzichtelijk te maken en te onderbouwen voor de lezers, worden kaarten opgenomen. Want zij willen weten: waar ligt die berg Nebo dan? Of wat was de route van het volk Israël door de woestijn?”

Geographica sacra

Vernieuwingen zijn er in die periode niet alleen in de theologie. Voor de cartografie is 1475 een belangrijk jaar. In een Grieks klooster wordt het werk van Ptolemaeus ontdekt. Hij schreef rond 150 na Christus een lange lijst met coördinaten van onder andere allerlei Bijbelse plaatsen. Met behulp van dat manuscript en de geografische gegevens uit de Bijbel komen de eerste Bijbelse kaarten tot stand. De ontdekking, die bijna samenvalt met de uitvinding van de drukpers, zorgt voor een vlugge verspreiding van Bijbelse kaarten.

Klaarenbeek vertelt dat er door het combineren van de Bijbelse gegevens met de kaarten ook een nieuw onderzoeksterrein ontstaat: de zogenaamde ”geographica sacra”.

Een voorbeeld van een „vroege kaart” is die van kunstenaar Lucas Cranach uit 1515, ook in het bezit van de Vrije Universiteit. Een replica van Cranachs kaart van Palestina is opgenomen in de tentoonstelling. In allerlei richtingen staan de plaatsaanduidingen opgeschreven. De cartograaf combineert de oudtestamentische verdeling van het land in twaalf stammen met nieuwtestamentische namen als ”Cesarea Philip”. In de woestijn in het zuiden is het volk Israël te zien, kronkelend in het zand vanwege de vurige slangen. Op de Middellandse Zee, ”das gros Meer”, varen zeilboten en roeiboten. Klaarenbeek vermoedt dat de kaart gebruikt werd in het onderwijs.

Verloren paradijs

Van de reformator Melanchton weet Klaarenbeek dat hij in een brief vraagt om het invoegen van een ”Romeinse kaart” in Luthers vertaling van de Heilige Schrift. Met ”Romeins” doelt Melanchton op een kaart die mede geënt is op de coördinaten van Ptolemaeus.

Uitgevers zien brood in het opnemen van kaarten in de Bijbel. Zo ontstaat een standaard van zes kaarten die meestal op dezelfde plekken ingevoegd worden in de Schrift. Bij het Oude Testament staat vaak een wereldkaart, een kaart van het paradijs, een van de woestijnreis en een plattegrond van Jeruzalem. Bij het Nieuwe Testament horen een kaart van Palestina ten tijde van Jezus en een van de reizen van de apostel Paulus.

Klaarenbeek weet dat het zoeken naar de locatie van het paradijs omstreden was. „Luther is van mening dat de zondvloed de overblijfselen heeft weggespoeld. Maar Calvijn stelt dat God ook in de geografie sporen moet hebben nagelaten van de hof van Eden. Hij vindt het zinvol om te zoeken naar een plek waar de hof moet hebben gelegen.” Op voorspraak van de Geneefse reformator wordt de hof meestal gelokaliseerd in Mesopotamië, daar waar de Eufraat en de Tigris samenkomen.

Nehemia

De kaart van de stad Jeruzalem bevindt zich doorgaans in het boek Nehemia. In de tentoonstelling ligt een stadskaart uit een Bijbel van een zekere Van der Putte uit Amsterdam, gemaakt in 1715. De stad is keurig ingedeeld in rechte straatjes met vierkante kleine wijkjes. Linksboven is een burcht te zien. „De kaarten van Jeruzalem zijn prototypen die weinig met de werkelijkheid van doen hebben”, is Klaarenbeeks commentaar.

In een vitrine ligt een opengeslagen Bijbel met een wat minder gebruikelijke kaart van uitgever Van Ravesteijn: Kanaän ten tijde van de patriarchen. Er is nog geen Zoutzee te zien. Klaarenbeek vertelt dat er op sommige andere Bijbelse kaarten bij de steden Sodom en Gomorra in de Dode Zee een vuurbal is getekend om de ondergang van de steden aan te duiden. Dat de kaart van Van Ravesteijn in felle kleuren te zien is, komt omdat de koper destijds een meerprijs wilde betalen om de kaart in te laten kleuren. Degene die zo’n kaart verfde, werd een ”afzetter” genoemd.

Met eigen ogen

Voor kaartenmakers uit de 16e en 17e eeuw was het lastig na te gaan of hun veronderstellingen over het landschap rond de Middellandse Zee klopten. „Er waren wel reisverslagen van kruisvaarders en pelgrims. Maar er stonden soms ook gekke dingen op kaarten, zoals een rivier die zou lopen van de Zee van Tiberias naar de Middellandse Zee. Doordat men van elkaar kopieerde, bleven zulke fouten bestaan. Toch waren er ook wel kaartenmakers zoals Van Adrichem. Hij reisde aan het eind van de 16e eeuw naar Palestina om het land met eigen ogen te zien. Op basis van zijn informatie en die van andere onderzoekers werden kaarten aangepast.”

De tentoonstelling is tot en met 30 augustus gratis te bekijken in de VU-bibliotheek. Klaarenbeek heeft echter zijn best gedaan om de tentoonstelling een meer blijvend karakter te geven door de kaarten ook online beschikbaar te stellen. Daar zijn ze zelfs beter te zien dan met het blote oog in de fysieke tentoonstelling.

Tekstballon

Op allerlei manieren heeft de conservator de digitale tentoonstelling interactief gemaakt. Zo is er een oude Bijbelse kaart beschikbaar waarop bezoekers van de website een tekstballonnetje kunnen plaatsen met de bijpassende gebeurtenis. „Lezers van het Reformatorisch Dagblad weten vast veel informatie toe te voegen”, verwacht Klaarenbeek. „Zo wordt opnieuw ”geographica sacra” in praktijk gebracht.”