Ferry Verwater is coördinator van de Bedevaartskerk Heilige Martelaren van Gorcum in Brielle. Hij legt eerst maar eens de connectie tussen de twee steden uit. Een van de meest gestelde vragen van bezoekers gaat namelijk over het feit dat de kerk van de martelaren van Gorcum in Brielle staat. „In de nacht van 5 op 6 juli 1572 haalden de watergeuzen een aantal katholieke geestelijken uit een klooster in Gorinchem en vervoerden ze met een turfschuit naar Brielle. De geuzen zagen ervan af om een vonnis in Gorinchem te voltrekken in verband met mogelijke tegenstand en onrust in de net veroverde stad. In Brielle werden de geestelijken opnieuw gevangen gezet. Drie dagen later, op 9 juli, werden de negentien geestelijken onder luid gejoel halfnaakt naar een turfschuur gedreven. Daar, in die turfschuur, werden ze alle negentien om het leven gebracht door ophanging. De moordenaars tooiden zich met de afgehakte trofeeën van de omgebrachte geestelijken en keerden triomfantelijk terug naar de stad.”

Botten

Achter het kerkgebouw, net buiten de stad Brielle, is het stil op het ommuurde martelaarsveld. Op de grond zijn de contouren aangegeven waar de bewuste turfschuur ooit stond. Nu prijkt op de plaats van de ophanging een ciborium, een altaaroverkapping op acht zuilen. Achter de plek waar de turfschuur ooit stond, is een vijver. Die werd nog lang gebruikt vanwege de vermeende geneeskrachtige werking. Verwater: „Bij een van de opgravingen op de plaats waar de geestelijken werden begraven zijn de botten van de martelaren gevonden. Die werd vervolgens gewassen in het water van de vijver. Vanaf die tijd kwamen mensen af op het water van de vijver om er genezing te vinden.”
De omgang om het martelaarsveld, die in vroeger tijd van hout was, was verplicht, legt Verwater uit. „Hier vinden al sinds 1867, na de heiligverklaring van de martelaren, herdenkingen en processies plaats. De protestanten die in de omgeving van Brielle in de meerderheid waren wilden daar niets van zien. Om reden is het complex geheel ommuurd. De houten ommuring werd aan het begin van de twintigste eeuw vervangen door een betonnen exemplaar.”

Spitsbogen

De imposante kerk, gebouwd voor het martelarenveld, is nog relatief jong en is stamt uit de jaren dertig van de vorige eeuw. De oorspronkelijke kerk, die achter het martelarenveld stond, was van hout en dateerde uit 1880. De stenen kerk, ontworpen door architect H. P. J. de Vries, valt op door de bijzondere verlichting die door de dertien ramen in het koor van de kerk valt. De kerk kenmerkt zich door bakstenen spitsbogen. Links en rechts in de kerk zijn de beelden van de 19 martelaren geplaatst. Een imposant schilderij van de Haarlemse schilder Carel Frans Philippeau uit 1880 beeldt de laatste ogenblikken van de martelaren uit. Voor in de kerk staat een bronzen schrijn met botresten van de martelaren. Verwater: „Deze resten zijn afkomstig uit van het martelarenveld. Niet alleen hier zijn er botten, ook in de Sint-Niklaaskerk in Brussel staat een reliekschrijn met overblijfselen van de martelaren.”
Van half mei tot eind oktober wordt de kerk bezocht door katholieken die de martelaren daar gedenken. Buiten het kerkgebouw zijn 19 informatiepalen met daarop de namen van de martelaren en een korte levensbeschrijving in de tuin geplaatst. Verwater: „Het is goed om deze donkere periode niet te vergeten; wij proberen de martelaren zo in gedachten te houden.”

„Lumey had in zijn tijd al een inktzwarte reputatie”

Historicus Drs. Ton van der Schans, docent geschiedenis aan Driestar Hogeschool in Gouda en voorzitter van de vereniging van geschiedenisleraren, ziet de moord op de martelaren van Gorcum in de context van de tijd. „Geuzenaanvoerder Lumey had in zijn tijd al een inktzwarte reputatie.”

Deze geschiedenis is behoorlijk gruwelijk, in hoeverre is dit uniek?
„Helaas is hier weinig unieks aan. In de tijd zijn we maar weinig verwijderd van de Middeleeuwen. De kans dat mensen door geweld om het leven kwamen was vele malen groter dan in 2022. Roof, verkrachting, misdaad en marteling zijn verschijnselen van alle tijden. Dat ze in die tijd niet onderworpen waren aan (straf)recht en (internationale) verdragen, is wel een groot verschil. Tegelijkertijd met Brielle vindt de slachting in de Bartholomeusnacht in Parijs plaats. De moordpartij duurde drie dagen verspreidde zich in de loop van de daaropvolgende maanden als een golf over heel Frankrijk. Uiteindelijk vonden tussen de 5.000 en 30.000 hugenoten de dood. Het verschil met Brielle is dat dit door een ‘wettig overheid’ gebeurde. Overigens, het is geen wedstrijd wie de meeste slachtoffers maakte en ik voel ook niet de behoefte om daarom een krachtmeting te houden.”

Was er verschil tussen het optreden van de watergeuzen en protestanten?
„Watergeuzen waren geen belijdende protestanten. In de explosieve sfeer van die tijd waren ze een stelletje ‘ongeregeld’. De watergeuzen hadden de bevoegdheid niet tot moorden of vonnissen voltrekken.”

Wat dit dan een eenmansactie van geuzenaanvoerder Lumey?
„Dat kun je wel zeggen. Lumey had in zijn eigen tijd een inktzwarte reputatie. Ook in Zwijndrecht en Dordrecht had hij kloosters in brand gestoken. Allerwegen riep hij haat en weerstand op. Willem van Oranje had hem niet in de hand en had hem uitdrukkelijk verboden priesters of monniken lastig te vallen. Lumey had gezworen de dood van Egmond en Hoorne te wreken. Zijn optreden bezorgde hem de bijnaam ‘het everzwijn uit de Ardennen’. De bekende negentiende-eeuwse historicus Fruin zei van Lumey dat „zijn enige godsdienst haat tegen de papen was. Eigenbelang en wreedheid zijn de grondslagen van zijn optreden”. Lumey was een doldrieste figuur waarvan notabene gezegd wordt dat hij tot de Rooms-Katholieke kerk teruggekeerd is.”

Mag je een gebeurtenis als deze afzetten tegen andere martelaren uit het protestantse kamp?
„Juridisch gezien is er wel een groot verschil. De protestanten werden door de wereldlijke en kerkelijke overheid via processen stelselmatig om het leven gebracht. Het was daarmee gecanoniseerd. Dat kan over de martelaren van Gorcum absoluut niet gezegd worden.

Vooral in de 19e eeuw, toen de rekatholisering volop plaatsvond, zijn de martelaren van Gorcum als propagandamateriaal ingezet. Er ontstond een religieuze handel. Devotie, verering en bedevaarten werden door de kerk geïnstitutionaliseerd. De negentien geestelijken zijn in 1867 heilig verklaard, nadat ze in 1675 al zalig verklaard waren.

Willem van Oranje heeft zelfs brieven geschreven om de dood van de geestelijken te voorkomen, hij heeft toen het geweld tegen niet-militairen principieel afgewezen. Daarentegen: inquisiteurs werden door de paus benoemd. Je kunt dus zeggen dat de protestantse martelaren door de Rooms-Katholieke kerk vermoord zijn en niet door een halfgare charlatan.”