De Belgische psychiater Dirk de Wachter vergeleek enkele jaren geleden onze maatschappij met een steeds sneller varende speedboot. Wat mij in deze vergelijking raakt, is het verschil tussen de elite, die het goed heeft op de boot, en de mensen die eruit vallen en door hulpverleners uit het water moeten worden gevist. De vergelijking komt regelmatig terug in mijn gedachten. Bijvoorbeeld toen ik werd opgeschrikt door berichten over jongeren die moesten worden gereanimeerd na het gebruik van designerdrugs.

Loze belofte

Om in de metafoor van De Wachter te blijven: nu de coronacrisis voorbij lijkt, komt onze maatschappij weer op tempo. Dit gaan we helaas terugzien in schrijnende verhalen. De afdronk van het afgelopen jaar was al verontrustend: psychische problemen, misbruik en mishandeling thuis en (gedachten aan) zelfdoding vormden de top drie van de onderwerpen op de chat en kindertelefoon van Chris en Voorkom.

Ook tijdens de lessen op scholen over mentale weerbaarheid of verslavingspreventie komen er heel wat verhalen op tafel over drugsgebruik en ander risicovol gedrag. Naast stress en somberheid is verveling een veelgenoemde reden hiervoor.

Welk structureel probleem treft onze jongeren? Het liberale individualisme is de culturele hoofdstroom in onze maatschappij. Die belooft: „Jij kunt alles worden, als je maar…” Deze belofte en opdracht tot zelfverwerkelijking lijken mooi (zelfs een geliefd thema in prentenboekjes die ik onze jongste voorlees), maar hebben een duistere zelfkant.

Voor de meeste mensen groeien de bomen niet tot in de hemel en blijken dromen doorgaans bedrog. Deze onvermijdelijke desillusie verklaart (daarvan ben ik overtuigd) onze structurele teleurstelling in de politiek en de rechtsstaat. Terwijl het liberale individualisme veel belooft, levert ”de overheid” onvoldoende: koopkracht en nationaal welzijn kennen nu eenmaal geen permanente groei en niemand krijgt garantie op een succesvol leven. Het liberale individualisme levert daarmee de voedingsbodem voor rechts-populisme.

Ander verhaal

We moeten „het net aan de andere zijde van de boot werpen”, willen we onze jongeren (en volwassenen) beschermen en samen mentaal weerbaar worden. Dan kiezen we een verhaal waarin het, naast zelfontplooiing, ook gaat om het vinden van je plek in het collectief. Dus inschikken en ruimte geven tegenover ongebreidelde individuele vrijheid. En ”jij kunt verantwoordelijkheid nemen” tegenover ”jij kunt alles worden”. Waar we met elkaar rekening houden, worden normen en waarden weer belangrijker en is het eenvoudiger om elkaar te vinden. Ook al zijn bijvoorbeeld de politieke programma’s heel verschillend, bij gedeelde waarden moet het lukken een compromis te bereiken.

De klassieke ethiek (hetzij die van Aristoteles, hetzij die van Thomas van Aquino) ziet deugden of waarden in samenhang met elkaar. God geeft waarden; de ethicus zoekt steeds naar de juiste balans tussen waarden. De Canadese filosoof Charles Taylor toont in ”Bronnen van het zelf” (1989) dat verschillende politieke en filosofische stromingen van na de Verlichting God misschien wel loslaten, maar impliciet voortborduren op christelijke waarden.

Verabsoluteerd

In de flanken van het publieke debat worden waarden soms verabsoluteerd en niet in samenhang met andere waarden gezien. Rechts-populistische partijen maken bijvoorbeeld de vrijheid van meningsuiting absoluut, waarbij dan een waarde als menslievendheid deze vrijheid niet mag inperken. Zo hebben ze het coronabeleid van de overheid ondergraven zonder de risico’s voor de volksgezondheid mee te wegen.

Progressieve partijen maken keuzevrijheid en de onschendbaarheid van het eigen lichaam absoluut in het abortusdebat. De waarde van het leven krijgt nauwelijks plek in hun overwegingen. We kunnen echter pas bruggen slaan in de samenleving als in debatten de verschillende waarden bespreekbaar zijn.

Burgerschap

Het politieke midden zal weer op de flanken winnen als het in debatten uiteenlopende waarden expliciet benoemt en alarm slaat als die ontbreken. Het moet daarbij het liberale individualisme vervangen door een grondhouding die burgerschap en samenleven centraal zet. Gemeentelijke politiek kan dat bij uitstek, omdat zij dicht op de lokale gemeenschap zit.

Daarom is dit een thema voor de lokale politici en voor burgers. Zowel scholen als sportclubs kunnen deze handschoen oppakken. Plaatselijk jongerenwerk kan jongeren hun plek laten vinden. Ook voor kerken is een maatschappelijke rol weggelegd. Samen geven zij een lokaal antwoord op het liberale individualisme.

De auteur is schrijver en publicist, directeur van Chris en Voorkom en lokaal politicus.