De Jong (28) is promovenda aan de Rijksuniversiteit Groningen en Emory University in Atlanta. Haar proefschrift gaat over het gebruik van personificaties in allegorische prenten. De Jong: „Coornhert maakte prachtige etsen. Bevriende kunstenaars maakten aan de hand van Coornherts instructies tekeningen die zijn gedachtegoed verbeeldden. Vervolgens vervaardigde Coornhert zelf de etsen naar deze tekeningen. Omdat etsen reproduceerbaar zijn (zie kader ”Wat is etsen?”), kon hij onder meer door verkoop van afdrukken in zijn levensonderhoud voorzien.”

Waarheid

Coornhert gaf in zijn etsen weer waar hij in zijn hele leven mee bezig was: de zoektocht naar waarheid. In de 16e eeuw, de eeuw van de Reformatie, dacht hij op zijn manier na over waarheid en leugen. De Jong: „Bij Coornhert bestaat het kwade niet zozeer; het is daar waar het goede niet is. Leugen is de afwezigheid van waarheid, duisternis de afwezigheid van licht. Om zijn gedachten weer te geven, gaf Coornhert in zijn etsen de leugen weer als een schaduw. Hij werkte veelvuldig met personificaties. Een personificatie is een abstract concept dat verbeeld is als een menselijke figuur. Denk bijvoorbeeld aan waarheid of vrede. Op zijn etsen geeft Coornhert deze weer met Latijnse termen, terwijl hij de uitleg in het Nederlands noteert. Overigens is het opvallend dat Coornhert ook zijn boeken in het Nederlands schreef. Hij wilde bereikbaar zijn voor de gewone mens. Ze moesten zijn etsen en boeken kunnen lezen en begrijpen. In die zin sloot Coornhert zich aan bij de Reformatie.”

De etsen van Coornhert kenmerken zich door de vele details die zijn weergegeven. Hij verbeeldde veel beeldspraak en spreekwoorden in zijn etsen. Ook zijn er veel Bijbelse begrippen terug te vinden in zijn werk. In zijn levenswerk, getiteld ”Loci Communes” (algemene grondbeginselen) heeft Coornhert citaten uit de Bijbel logisch gerangschikt. Daarmee beoogde hij de waarheid zoals hij die in de Bijbel vond, objectief weer te geven. In de uitgave, waar hij meer dan dertig jaar aan werkte, besprak Coornhert onderwerpen als God, Christus, liefde, hoop en –uiteraard– waarheid.

Willem van Oranje

In zekere zin was Coornhert een mysterieus figuur die graag zijn eigen weg ging. Dat kwam al naar voren toen hij op 17-jarige leeftijd trouwde met een ruim 10 jaar oudere vrouw. Zijn ouders waren tegen dat huwelijk, Coornhert kwam uit een rijke familie, zijn vrouw niet; toch zette hij zijn zin door. In zijn werkzame leven, dat zich voor een groot deel in Haarlem afspeelde, had hij goede banden met Willem van Oranje, die zelfs optrad als zijn beschermheer. Maar daarmee verbleef Coornhert niet in het kamp van de protestanten, hij was evenzeer bevriend met prominente rooms-katholieken. De Jong: „Coornhert koos ook hierin zijn eigen weg. Hij stoorde zich aan rituelen zoals de aanbidding van kunstwerken, maar ook aan het gebruik van wierook en processies in de Rooms-Katholieke kerk. Die bezwaren uitte hij ook. Evengoed had hij zo zijn problemen met de leer van de protestanten. Coornhert was overtuigd van de vrije wil van de mens. Hij vond het belangrijk dat de mens zelf op zoek ging naar het ware geloof en zelf keuzes leerde maken. Kortom, Coornhert paste niet in een regulier hokje. Het is ook daarom niet zo verwonderlijk dat hij geen volgelingen had. Dat had hij trouwens ook helemaal niet gewild. Hij vond het belangrijk om zelf je pad uit te stippelen zonder klakkeloos iemand te volgen.”

Denkbeelden

In het voorwoord van De Jongs boekje ”Op zoek naar waarheid” schrijft Wim Cerutti, voorzitter van de Coornhert Stichting Haarlem, over de actuele betekenis van het werk van Coornhert: „Feit en fictie, leugen en waarheid, echt nieuws of nepnieuws, het zijn actuele thema’s. Of het nu gaat om de oorlog in de Oekraïne of om nieuws uit China, het Midden-Oosten of waarvandaan dan ook, nepnieuws is aan de orde van de dag. Veel mensen zoeken naar wat de waarheid is. Daarmee is de betekenis van Dirck Volckertszoon Coornhert erg actueel. Het was zijn zoektocht: wat is de waarheid. Volgens Coornhert was het zoeken naar waarheid niet alleen een mensenwerk, maar ook een mensenplicht. Coornhert: „Een mens is aan zichzelf verplicht om betrouwbare kennis te vergaren, maar ook zelfkennis is belangrijk, over je eigen onwetendheid, je verkeerde opvattingen, je vooroordelen en verkeerd aangeleerd gedrag.” De zoektocht naar waarheid is van alle tijden. Coornhert waarschuwt zijn tijdgenoten, en daarmee ons: „Neem kennis van de denkbeelden van eenieder, maar geloof ze niet allemaal.””

De tentoonstelling ”Dirck Volckertszoon Coornhert: op zoek naar waarheid” in Museum Haarlem is nog te bezichtigen tot 30 mei. Op 20 mei verzorgt Emma de Jong een lezing over Coornhert in Museum Haarlem.

www.museumhaarlem.nl/project/expositie-cornhert