Na de Koude Oorlog zou niet meer ideologie maar cultuur de beslissende factor zijn in conflicten in de wereld. Beschavingen met verschillende culturen en religies die elkaar niet (willen) begrijpen, zullen de oorzaak zijn van vernietigende oorlogen, voorspelde de auteur, Samuel Huntington, dertig jaar geleden.

De Amerikaanse politicoloog (overleden in 2008) deelde de wereld op in een aantal culturele regio’s, die soms enorm van omvang zijn. Een paar voorbeelden: er is het westerse culturele blok, met de VS, Canada, een groot deel van Europa, Australië en Nieuw-Zeeland. Er is het islamitische blok, dat helemaal van Marokko tot aan Indonesië loopt – onderbroken door het hindoeblok, dat met name uit India bestaat. En er is de orthodoxe wereld, waarvan Rusland het kernland is. Het zijn de grensgebieden van die blokken waar hard gevochten zal worden, voorspelde hij.

Huntington kreeg er na publicatie van zijn boek flink van langs van een van zijn meest begaafde voormalige studenten, de politicoloog Francis Fukuyama. Die had kort voor de lezing betoogd dat de ideologische ontwikkeling van de mensheid ‘af’ was sinds het einde van de Koude Oorlog. Er kon maar één winnaar zijn en dat was de westerse liberale democratie. Hij noemde die staatsvorm zelfs de „laatste vorm van menselijke regering.” Het „einde van de geschiedenis” was wat hem betreft bereikt; wat restte was het uitrollen van die westerse liberale democratie over de rest van de wereld. Cultuuroorlogen zouden daar niet aan te pas hoeven komen; conflicten zouden vooral gaan tussen voor- en tegenstanders van de liberale democratie als staatsvorm.

Maar ja. Toen kwam 2001, met zijn islamitische aanslagen en zijn spanningen tussen oost en west. Niet veel later kwam 2008, met zijn financiële crisis die de Europese eenheid tussen het protestantse noorden en het katholieke en orthodoxe zuiden op zijn grondvesten deed schudden. En uiteindelijk kwam 2022, dat een Europese oorlog bracht met als schijnbare inzet een Russische of een westerse cultuur.

De kloof tussen wij en zij bleek dieper dan ooit en het „einde van de geschiedenis” bleek op zijn minst aanvechtbaar; er stonden de afgelopen twintig jaar genoeg kandidaten op die maar wat graag een alternatief bieden voor de westerse liberale democratie.

Heeft Samuel Huntington postuum dus gelijk gekregen? Het saaie antwoord op zulke vragen is bijna altijd: deels. Ja, er spelen zich harde conflicten af op de breuklijnen van Huntingtons beschavingen. Bijvoorbeeld op de grens tussen de moslimwereld en Afrika onder de Sahara. De aanhoudende bloedbaden in Nigeria zijn daar een schrijnend bewijs van. Een ander conflict is dat tussen India en Pakistan, op de breuklijn van de islamitische en de hindoebeschaving.

En natuurlijk is er Oost-Europa. „Oekraïne is een gespleten land met twee verschillende culturen. De beschavingsbreuklijn tussen het Westen en de Orthodoxie loopt door zijn hart en doet dat al eeuwenlang”, schreef Huntington al in de jaren 90.

Toch zijn de grote culturele breuklijnen in de wereld lang niet altijd een recept voor oorlog. Tussen de westerse en de Zuid-Amerikaanse beschaving bijvoorbeeld is er geen sprake van grootschalig conflict, en dat geldt voor veel meer breuklijnen die Huntington definieerde. De grootste oorlogen van de afgelopen decennia vinden juist plaats in landen die de politicoloog tot één en dezelfde beschaving rekent, en dan vooral binnen de islamitische beschaving.

Syrië, Jemen, Libië: het zijn stuk voor stuk oorlogen die eerder draaien om de regeringsvorm dan om een culturele kloof. Je zou de hele Arabische lente zelfs kunnen zien als één grote opstand tegen autocratische leiders. Zo bezien heeft Fukuyama óók gelijk gekregen: veel conflicten vandaag gaan eerder over de staatsvorm dan over een diepe culturele of religieuze kloof.

Er valt wat voor te zeggen om dat ook op Oekraïne toe te passen. Ja, de strijd gaat minstens voor een deel over cultuur. Dat is ook hoe Poetin het zelf graag ziet: in Oekraïne wordt gevochten tegen de verdorven westerse mores, inclusief gay prides en lhbti-discussies.

Maar is dat ook voor Oekraïne de inzet? Jazeker, zegt de politicologe Anna Khakee. Zij schrijft over Oekraïne in een boek dat reflecteert op ”Botsende beschavingen”. Daarin stelt ze dat de spanningen tussen Rusland en Oekraïne in eerste instantie gaan over de gewenste staatsvorm. Het is „niet zozeer een conflict over een beschaving als wel een conflict over alternatieve politieke systemen”, schrijft ze in lijn met de school van Francis Fukuyama. De oorlog in Oekraïne „zet de liberale democratie, het individualisme en de rechtsstaat tegenover autoritarisme, nationalisme, orde en ‘traditionele’ waarden.”

Is de oorlog in Oekraïne dus een cultuuroorlog of een oorlog om een politiek systeem? Is het voor de Oekraïners een strijd tegen de Russische cultuur in haar geheel of vooral tegen de autocraat die Poetin is geworden? Het ultieme antwoord in deze discussie bestaat niet. Je zou hooguit kunnen zeggen dat het voor Poetin in de eerste plaats een cultuuroorlog is, terwijl veel Oekraïners zeggen dat het primair om hun regeervorm gaat.

Zelf keek ik lange tijd vooral door de bril van Huntington naar conflicten in de wereld. Maar hoe meer ik me erin verdiep, hoe meer ik me realiseer dat een scheut Fukuyama geen kwaad kan om conflicten zoals in Oekraïne beter te doorgronden. Want grote gebeurtenissen als oorlogen beperken zich haast nooit tot één dimensie.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws