Kort na de Tweede Wereldoorlog stelde Karl Jaspers als een van de eerste Duitsers de schuldvraag aan de orde om te komen tot zelfbezinning, zoals hij dat noemde. De Heidelbergse psychiater, theoloog en filosoof publiceerde al in 1946 een essay over dit thema. Een heruitgave hiervan verscheen recent op de Nederlandse markt onder de titel ”De schuldvraag”. Volgens Jaspers zouden alle Duitsers gezamenlijk verantwoordelijkheid moeten nemen voor de nazimisdaden.

„We moeten er in Duitsland op geestelijk vlak met elkaar uit komen”, zo begint hij zijn indrukwekkende publicatie. Hij stelt de vraag wat het betekent om Duitser te zijn na 1945 en hoe kan worden omgegaan met de schuldvraag. Hoe ga je met elkaar verder in een land van daders en slachtoffers? Bestaat er zoiets als collectieve schuld? En wat betekent dat voor individuele schuld?

Het is bijzonder hoe Jaspers zo kort na de donkere jaren van de oorlog eerlijk en onbevangen de toekomst in durfde te kijken. Toen al stelde hij zichzelf fundamentele vragen, die bij zijn meeste landgenoten nog helemaal niet bovenkwamen.

Voor ons zijn deze vragen opnieuw actueel met het oog op de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Hoe definieer je het begrip schuld voor een land dat de oorlog begon? Verklaren wij, mensen die mogen leven in een westerse democratie, het héle Russische volk schuldig? Achten we het als collectief even schuldig als Poetin en zijn kliek? En hoe zit dat op het niveau van de individuele Rus?

Jaspers waarschuwt voor een algehele veroordeling van alle Duitsers. „Een volk als geheel bestaat niet”, schrijft hij. De nationaalsocialisten hadden de kwaadaardige neiging om groepen van een label te voorzien. Mensen die na de oorlog alle Duitsers op één hoop veegden, trapten in feite in diezelfde val.

Poetin heeft van Rusland een totalitaire staat gemaakt, die qua gewelddadigheid in de buurt komt van het naziregime. Wie protesteert, wordt ogenblikkelijk gearresteerd. Toch zijn er nog steeds moedige Russen die zich verzetten. Alleen al dat feit moet ons ervan weerhouden te spreken over dé Russen.

Gaat het om onze houding tegenover Rusland, dan is het nog veel te vroeg om het woord vergeving in de mond te nemen. Wanneer zal het Russische volk zichzelf de schuldvraag gaan stellen? Naar die tijd zien we uit.

Er is voor alles een tijd, zegt de Prediker in het gelijknamige Bijbelboek. Een tijd om lief te hebben, en een tijd om te haten; een tijd van oorlog, en een tijd van vrede. En als variant hierop: een tijd om schuld aan te rekenen, en een tijd om te vergeven.

Ook al ligt dat laatste nog ver weg. En zal vergeten nooit lukken.

De auteur is adjunct-hoofdredacteur van het Reformatorisch Dagblad.