Dichters aan het werk: Voor als er iets is

Van Hasselt schrijft, Sistermans fotografeert. Eerder werkten ze al samen aan de bundel ”Hier besta ik” (2017), het resultaat van een project waarbij verschillende kunstenaars contact legden met eenzame Amsterdammers. Op zoek naar de kern van het wonderlijke en veelzijdige fenomeen poëzie portretteerden ze dit keer 29 dichters; van Joost Oomen tot Antjie Krog en van Rozalie Hirsch tot Hafid Bouazza. De achtergronden van de dichters zijn zeer breed. Van Zuid-Afrika tot het Caraïbisch gebied en van het Hollandse platteland tot niet-westerse immigrantenmilieus in de grote steden. Maar of het nu gaat om Radna Fabias, Menno Wigman of Eva Gerlach, allemaal proberen (of probeerden) ze in Nederlandstalige verzen uit te drukken hoe de wereld is en wat leven in die wereld betekent. ”Een mogelijk begin van veel” streeft niet naar wetenschappelijkheid of compleetheid bij het in kaart brengen van het dichterlijke proces. Toch ontstaat er door de grote variatie in geportretteerde dichters wel een behoorlijk brede dwarsdoorsnede van het Nederlandstalige dichterslandschap. Uiteraard ontbreken er dichters, maar ook zo groeit bij de lezer het begrip van de poëzie in onze taal. Opvallend vaak gaat het daarbij om houvast. Welke woorden geven richting? Hoe houdt de dichter zich staande in een haast onbegrijpelijke wereld? Weinig van de besproken dichters grijpen daarbij naar traditionele christelijke antwoorden, maar het hogere en ook woorden en beelden uit de religie komen steeds weer aan de oppervlakte. Zoals geloof soms doorklinkt in poëzie, zo speelt dichtkunst een rol in het geloof; denk maar aan psalmen en liederen. Maar wat is eigenlijk poëzie? ## Het wit Wie aan een kritische gesprekspartner probeert uit te leggen wat poëzie is, merkt al snel dat dat nog niet zo eenvoudig is. Wie denkt dat metrum, (eind)rijm en strofenbouw als criteria kunnen gelden, hoeft maar een vlugge blik in een paar recente dichtbundels te werpen om te weten dat er allerlei gedichten zijn zonder vaste regellengte, zonder metrum en zonder rijm. Er is wel geopperd dat eigenlijk alleen het wit op de pagina een onderscheidend kenmerk van poëzie is. Alle andere kenmerken kunnen ook weggelaten worden en kunnen trouwens ook in proza voorkomen. Kijkend naar dat wit op de pagina zou je ook kunnen zeggen, dat het definiërende aspect van dichtkunst het enjambement is; de regels worden op onverwachte momenten afgebroken terwijl de zin, de inhoud, juist wel doorloopt in (de) volgende regel(s). Maar wie zo redeneert spreekt eigenlijk alleen over de buitenkant, over het zichtwerk van de tekst. Er wordt daarom ook wel geprobeerd de poëzie te omschrijven met behulp van de inhoud. Die zou dan romantisch zijn of visionair; verheven boven de prozaïsche werkelijkheid. Ook dat is echter slecht houdbaar. Veel dichters, ook in dit boek, leggen juist voortdurend de werkelijkheid onder een vergrootglas en schetsen (of fileren) die werkelijkheid of aspecten daarvan in hun teksten. De werkelijkheid in al haar alledaagsheid, waarbij ”het hogere” niet per se ter sprake komt. Ten slotte is er een visie mogelijk waarin niet de gedichten zelf bepalend zijn, maar degene die ze geschreven heeft. De dichter is dan een tegendraadse dwarsdenker. Een buitenstaander die mankementen van de werkelijkheid keihard aan de kaak stelt, of juist visionaire vergezichten weet te vangen in woorden en de vinger legt op hoe de wereld is of zou moeten zijn. Kortom: de beste definitie van poëzie geven, valt helemaal niet mee. En dan laten we nog helemaal buiten beschouwing hoe we de betekenis van gedichten kunnen vinden en of dat puur van de tekst afhangt, of dat het er ook nog toe doet ”wat de dichter ermee bedoelt”. ## Tekst en beeld Des te boeiender is dus het project waarmee de twee maaksters van dit boek zich de afgelopen jaren hebben beziggehouden. Zij hebben niet geprobeerd om verklaringen te geven, of het antwoord op bovenstaande vragen te vinden. Nee, zij verbinden juist de verschillende benaderingen. Het boek toont simpelweg dichters aan het werk. Dat gebeurt in tekst én beeld. Er zijn (vaak prachtige) zwart-witfoto’s van de 29 (bekende) dichters met wie werd gesproken. Steeds ongeveer drie pagina’s, bijna altijd met hoofdzakelijk de dichter aan het woord over de manier waarop hij of zij schrijft en tot een gedicht komt. Het boek bevat daarnaast een korte biografie, een duiding van de betekenis van de dichters en, dat mag natuurlijk niet ontbreken, minimaal één gedicht. En gelukkig maar, want er staan fantastische gedichten tussen. De vragen van Hester van Hasselt, die soms tussen de woorden van de dichters staan, waren wel startpunt van de gesprekken, maar die werden nadrukkelijk geen interviews. Het zijn persoonlijke gesprekken over poëzie en het schrijvende leven. Die vrije vorm zorgt voor veel afwisseling en maakt de heel verschillende karakters van de dichters voelbaar. Niet alleen schrijven ze op heel verschillende manieren, hun persoonlijkheden en manier van spreken zijn ook zeer uiteenlopend. ## Persoonlijke blik Lukt het dan wel, de vinger erachter te krijgen hoe poëzie ontstaat? Ja en nee. Ja; de lezer krijgt een mooie en persoonlijke blik in de wereld van deze dichters en kan zich een indruk vormen van de manier waarop zij met taal en tekst bezig zijn om zelf een wereld in woorden vorm te geven. Nee; de manieren van spreken over het dichterlijke proces zijn zo divers en de rol die de schrijvers zichzelf daarin toedichten is zo gevarieerd, dat vooral blijft hangen dat poëzie wel langs heel diverse wegen kan ontstaan. Het mooist is misschien wel de voorzichtig, bescheiden zoekende toon van Mustafa Stitou. Poëzie begint in zijn wereld met eindeloos lezen, herlezen, heilige teksten (voor hem de Koran) uit het hoofd leren en herkauwen, net zolang tot vanuit de klank de betekenis vorm krijgt in het bewustzijn. En daarna en daarmee zoekend zelf proberen iets wezenlijks te uiten in nieuwe tekst. Sowieso gaat het opvallend vaak over lezen en, mooi geformuleerd door Hafid Bouazza, over vertalen als ultieme vorm van lezen. Anderen schrijven en spreken met een bravoure die aan de Tachtigers doet denken en steken hun ambities niet onder stoelen of banken en schuwen daarbij grove taal of beelden niet. Wat ook heel duidelijk wordt, is dat het schrijven vaak onontkoombaar is. Het dringt zichzelf op, dwingt eindeloze toewijding af en legt op het denken en zelfs het zijn van veel van deze dichters beslag. ## Vrij ademen De kop boven deze recensie is geciteerd van de dichter K. Schippers aan het slot van het gesprek met hem. Hij verwoordt wat deze auteurs en misschien wel alle schrijvers en lezers van poëzie bindt. Er zijn, getuige dit boeiende boek, heel veel verschillende manieren om te werken als dichter. Vanuit het beeld, op basis van aantekeningen, voortbordurend op mooie, losse zinnen die ”ergens vandaan” binnenkomen. En er zijn veel doelen na te streven met poëzie. Emoties op papier krijgen en daardoor weer vrij kunnen ademen. Anderen aanraken met mooie woorden en zo helpen de wereld te verdragen. Als een soort taalprofeet de rijke wereld van de woorden en hun onnavolgbare verbanden vastleggen. Menno Wigman heeft het zelfs over bezweren met woorden en de werkelijkheid naar je hand zetten. ## De werkelijkheid betrappen Bij al die verschillende redenen om te dichten, lijken de dichters allemaal het schrijven als iets noodzakelijks te zien. De taal, beelden, woorden en thema’s dringen zich onweerstaanbaar op. Velen van hen voelen zich haast gedwongen om te schrijven. Zoals K. Schippers het zegt, kun je als dichter proberen de werkelijkheid „te betrappen in zijn onbetrapte staat.” Iets zien wat anderen niet zien. Openstaan voor een laag van het zijn die zonder de dichter bedekt blijft. Dat heeft behalve iets ambachtelijks, iets taalkundigs en iets psychologisch ook een filosofische en haast religieuze kant. Waarom is er poëzie? Om alles wat een mens kan overkomen en bezighouden te vangen in woorden, vorm te geven, aan te kunnen. Waarom is er poëzie? Omdat voor wie goed kijkt er eindeloos veel te zien is in een wereld rijk aan wonderen en er ondraaglijk veel te voelen en te verwerken is. Waarom is er poëzie? **Boekgegevens** "Voor als er iets is. Een mogelijk begin van veel. 29 dichters aan het werk", Hester van Hasselt, en Bianca Sistermans; Em. Querido’s Uitgeverij; 225 blz.; € 26,99 \---- ## Achterin de avond Achterin de avond fonkelen de bergen: dorpjes, onhoorbare auto’s, lantaarns omwolkt met insecten. De aarde dampt en staat op, vol heimwee naar de sterren. Een spin op de muur besluipt de schaduw van de reusachtige schouw. Halfverkoolde blokken hout ruiken zelfs wekenoud naar een pas ontstoken vuur – De lucht blijft warm als een menselijk vel en het lichaam dijt uit met het duister. Vormeloos zakt het hoofd op tafel, zonder emoties of eerzucht. Bijna retorisch geven driestemmige krekels de stilte een antwoord: blauwe huiver, hemelluister, jij, eeuwige stille waan. Pieter Boskma (Uit: In de naam, Bert Bakker, 1996)

Dichters aan het werk: Voor als er iets is

Cultuur & boeken

RD.nl in uw mailbox?