Terwijl Russische troepen Oekraïense steden beschieten en bombarderen, preekt Kirill in de Christus de Verlosserkathedraal in Moskou over broederschap. „Moge de Heere de volkeren beschermen die Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland bewonen”, zegt de geestelijk leider van zo’n 100 miljoen orthodoxe christenen. „Wij allemaal, vertegenwoordigers van deze drie volkeren, zijn verbonden door één enkele Slavische cultuur. Ons belangrijkste gebed moet zijn dat de duivel niet toestaat dat een broeder zijn hand opsteekt tegen een broeder. We zijn een verenigd volk dat, hoewel het tegenwoordig in verschillende landen leeft, voortkwam uit één enkele doopvont in Kiev. We zijn verenigd door een gemeenschappelijk geloof en een gemeenschappelijke historische bestemming.”

Die doopvont stond dus in de hoofdstad van wat nu Oekraïne is. Daar bekeerde grootvorst Vladimir zich in 988 tot het christendom, waarna de Russische kerk ontstond. De boodschap van Kirill is duidelijk: de Russische inval in Oekraïne is gerechtvaardigd, want broedervolken horen bij elkaar.

Zonde

De preek van Kirill, afgelopen zondag, laat zien hoe in Rusland religie en politiek in elkaars verlengde liggen. De vermenging met nationalisme is zelden ver te zoeken, zegt religiehistoricus dr. Karim Schelkens. „Patriarch Kirill van Moskou heeft de invasie verheven tot een metafysische strijd”, analyseert hij in het Belgische weekblad Knack. Die strijd is gericht tegen het „vermeende morele verval en het nihilisme van het Westen.”

Voor Kirill is de oorlog in Oekraïne daarom een kruistocht, omdat hij bang is dat het ‘afvallige’ land te ver afdrijft van de Russische cultuur. Zo stipte de patriarch eerder deze maand in een preek de morele en geestelijke betekenis van het conflict in Oekraïne aan. Die strijd wordt volgens hem ook gevoerd tegen de westerse cultuur, die –in zijn woorden– de „zonde van homoseksualiteit” aan andere landen wil „opdringen.”

Wereldorde

Kirill, sinds 2009 de hoogste geestelijke van de Russisch-Orthodoxe Kerk, is een belangrijke steunpilaar voor het Kremlin. „Poetin is geen communist meer”, stelt Schelkens, „hij combineert een centralistische en uniforme politiestaat nu openlijk met religieuze symboliek, en heeft het patriarchaat ingelijfd om de ideologische onderlaag van zijn beleid te verzorgen.” Poetin en Kirill vinden elkaar in het verlangen naar de ”Russkii Mir”, een Russische wereldorde.

Poetin, die door zijn biograaf Steven Lee Myers een „demonstratieve belijder maar geen diepvrome gelovige” wordt genoemd, haakt in redevoeringen regelmatig aan bij deze ideologie van de „Russische wereld.” De president deed dat vorige week nog in een toespraak, met een verwijzing naar Johannes 13:15: „Woorden uit de Heilige Schrift komen in mijn gedachten: „Niemand heeft meerder liefde dan deze, dat iemand zijn leven zette voor zijn vrienden.””

Videogesprek

Aanhangers van de Russische-Orthodoxe Kerk worstelen ondertussen met de vraag hoe ze zich moeten verhouden tot de inval in Oekraïne. Verschillende orthodoxe leiders spraken zich krachtig uit tegen de oorlog. De Amsterdamse parochie besloot de banden met de leiding in Moskou te verbreken; andere kerken wachten af. Bijna 300 Russisch-orthodoxe priesters hebben een petitie ondertekend waarin wordt opgeroepen tot een staakt-het-vuren.

Ook de ideologie van de „Russische wereld” kan rekenen op kritiek. Enkele honderden orthodoxe theologen schreven vorige week in een verklaring: „Wij verwerpen de voze en niet te verdedigen ketterij van een „Russische wereld”, die de instemming van de Russisch-Orthodoxe Kerk heeft, en het daaruit voortvloeiende schandalige gedrag van de Russische regering door een oorlog tegen Oekraïne te ontketenen.”

Kerkleiders proberen Kirill op andere gedachten te brengen. Zo voerden paus Franciscus –hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk– en de anglicaanse aartsbisschop Justin Welby vorige week woensdag een video­gesprek met de patriarch. Ze spraken onder meer hun tevredenheid uit over de lopende onderhandelingen en hopen dat er spoedig een rechtvaardige vrede tot stand kan komen. „Wie de rekening voor de oorlog betaalt, zijn de burgers, de Russische soldaten en de mensen die worden gebombardeerd en sterven”, zei de paus.

Godsdienstvrijheid

De Oekraïneoorlog heeft naar verwachting ook gevolgen voor de toekomst van de oosters-orthodoxe kerken. Die zijn onderling al sterk verdeeld. Patriarch Bartholomeus van Constantinopel –het huidige Istanbul– is op papier de leider van de gezamenlijke orthodoxe kerken. Hij gaf in 2018 de Orthodoxe Kerk van Oekraïne een autonome status, tot woede van de Russisch-Orthodoxe Kerk. Moskou verbrak daarop de banden met Constantinopel. Er waren ook Oekraïense kerken die Moskou trouw bleven.

De kerkscheuring van 2018 wordt door het Kremlin zelfs genoemd als een van de beweegredenen om Oekraïne binnen te vallen. Poetin zei eerder deze maand in een toespraak te vrezen voor de „vernietiging” van de Russisch-Orthodoxe Kerk in Oekraïne. Patriarch Kirill gebruikte vorige week in een preek dezelfde woorden.

Als de Russische kerk staande blijft in de wereldwijde tegenwind, dan is het de vraag of zij in de toekomst nog met gezag kan spreken. Door haar houding ten opzichte van de Oekraïneoorlog zal ze in de wereld, maar zeker ook in Rusland zelf, aan invloed en aanzien moeten inboeten.

De gevolgen van het conflict zullen vooral in Oekraïne groot zijn. Niet alleen in de verhouding tussen de verschillende orthodoxe groeperingen in Oekraïne (die voor of tegen Moskou zijn), maar ook voor de godsdienstvrijheid. De Amerikaanse Commissie voor Internationale Religieuze Vrijheid waarschuwde onlangs voor grove schendingen van de godsdienstvrijheid als Rusland erin slaagt Oekraïne in te nemen.

De positie van Kirill is nauw verbonden aan die van Poetin. Als de president verliest, doet de patriarch dat ook.