Dit is niet alleen slecht nieuws voor therapeuten van allerlei snit, maar ook de gemiddelde Nederlander leeft graag in de illusie van controle over en de maakbaarheid van het leven. Van Oenen komt tot de ontnuchterende conclusie dat de essentie van psychotherapie „verdragen” is, dat wil zeggen „dat je iets waarmee je moeite hebt en waardoor je pijn lijdt, toch gedoogt en tolereert.” Met andere woorden: dat je leert vol te houden, ook in situaties van onmacht.

Onmacht. Ik denk dat velen deze beleving kennen, in het bijzonder nu we op ruwe wijze uit onze comfortzone zijn geraakt in de confrontatie met oorlog aan de grenzen van Europa. We staan erbij en kijken ernaar en we zien de humanitaire ramp voor onze ogen zich voltrekken. De ontreddering, de woede en het verdriet, de angst van zo veel vluchtelingen. De zichtbare schaamte van Russen die ongewild betrokken zijn geraakt bij een conflict dat uiteindelijk alleen maar verliezers kent. We zitten er met onze ogen en oren bovenop, horen iedere oprisping van de Russische president. Daarbij worden onze onrust en onmacht nog gevoed door dreigende taal over een ophanden zijnde derde wereldoorlog en de inzet van atoomwapens.

Hoe gaan we hiermee om? Mij valt een aantal reacties op.

In de eerste plaats proberen we bij de onmacht weg te komen door een rationele herlabeling van de situatie. „Rusland wordt onnodig tot vijand gemaakt en het handelen van het Westen heeft de situatie in Oekraïne instabiel gemaakt”, aldus de voorman van een politieke partij. Intellectualiseren, noemde Freud dit al rond 1900. Je beschouwt het wereldtoneel vanuit een comfortabele hoogte zonder je te laten besmetten met die lastige emoties van huilende en wanhopige mensenkinderen.

Daarbij proberen we, in de tweede plaats, onze onmacht te boven te komen door uitputtende analyses op de internetfora, in podcasts, talkshows en kranten. Wat is er mis met Poetin? Wat beweegt hem? Is hij een narcist? Een psychopaat? Een machtswellusteling? Een antichrist? En wat te denken van de in zijn kielzog opererende patriarch van Moskou, Kirill? Is hij het schoothondje van Poetin, handelt hij zo omdat hij lijdt aan een trauma, overgeleverd van generatie op generatie? Zijn vader en grootvader hebben immers in strafkampen gezeten. Het kunnen verklaren van iemands handelen geeft ons weer een gevoel van controle. Niets is zo bedreigend als iemand die volledig irrationeel en ongecontroleerd handelt.

In de derde plaats kunnen we onze onmacht ook overschreeuwen. We gaan grote woorden gebruiken over het vermoorden van Poetin, het bombarderen van het Kremlin. Het voelen van je eigen agressie, het willen stellen van daden, voelt comfortabeler dan de verlammende onmacht. Tegelijkertijd betalen we de prijs van de ontmenselijking. In situaties van grote dreiging gaan ook goede en zorgzame huisvaders, betrokken bij kerk en samenleving, roepen: „Maak ze af, schiet ze kapot.” In de oorlog is het jij of ik. Of men een oorlog nu rechtvaardig noemt of niet: we worden er beesten van.

In de gemeenschap van de kerk van Christus mogen we ook weten van die andere wijze waarop de verlammende onmacht het hoofd geboden kan worden. Ik denk daarbij allereerst aan de liturgie. Door samen de oud- en nieuwtestamentische liederen te zingen, schreeuwen we onze onmacht uit, roepen we om recht en heling, om het ingrijpen van de rechtvaardige Koning. Om vrede. Ik denk ook aan het in praktijk brengen van de werken van barmhartigheid in het ruimhartig verschaffen van maaltijden, zorg en kleding, in het verschaffen van onderdak aan vluchtelingen, eventueel in eigen huis.

Bij een dergelijke levenshouding past ook een media-ascese: beperk de blootstelling aan oorlogsgeweld en -analyses. We hoeven geen kapotgeschoten lichamen te zien, wanhopige en angstige mensen, om te kunnen bidden en werken.

En laat het kwaad werkelijk kwaad zijn in het niet wíllen begrijpen. Het mag niet zo zijn dat door ons begrip het toegebrachte lijden minder afgrondelijk en duister wordt.

De auteur is psychiater.