Precies twee jaar nadat het coronavirus werd aangetroffen bij de eerste Nederlander komen zondag in tal van kerken gemeenten weer samen. Er lijkt een keerpunt bereikt. Maar wat is de impact van twee jaar ontregeling van het kerkelijk leven? Welke gevolgen zijn blijvend?

Met het doel zicht te krijgen op de situatie in reformatorische kerken, heeft het Reformatorisch Dagblad (RD) in januari twee enquêtes verstuurd: één onder RD-lezers en één onder kerkenraden. Het is verleidelijk in de uitkomsten te zoeken naar cijfers. Haakten mensen af? Zijn gemeenten nog een eenheid? Harde antwoorden zijn er veelal niet. Uit de onderzoeken blijken bijvoorbeeld geen grote veranderingen in ledentallen. Maar wie zich op zulke cijfers richt, mist veel. De crisis is nog niet voorbij, en belangrijker: ontwikkelingen bewegen zich vaak onder de oppervlakte, lastig meetbaar.

Slijtage

Als de distributieriem van een auto breekt, staat het voertuig direct stil. Dat is meetbaar en vaak vervelend prijzig. Maar de slijtage die –soms al maanden– aan de breuk voorafging, is minder goed meetbaar. Maar niet minder relevant. Ook als corona niet op grote schaal breuken met de kerk of veranderingen bracht, wil dat niet zeggen dat er geen ‘slijtage’ plaatsvond. Moeilijker meetbaar, maar niet minder relevant. Vanuit dat perspectief bieden de onderzoeksresultaten wel inzichten: wat zijn zulke ‘slijtageplekken’ in de achterban van de krant?

Band

Een van de meest opvallende: bijna de helft van de RD-lezers ervaart een afgenomen band met de eigen gemeente. Die groep is toegenomen sinds het begin van de crisis (zie grafiek 1). Nu kan deze trend tijdelijk van aard zijn. Wordt die band niet weer sterker nu de beperkingen verdwijnen?

Dat is de vraag. Voor degenen bij wie er innerlijk een binding aan kerk en geloof bestond, zal die band met de gemeente naar verwachting wel tegen een stootje kunnen. Maar voor hen bij wie de innerlijke binding al losser was, heeft de crisis dit proces waarschijnlijk versterkt. Of voor jongeren: zij misten cruciale jaren, waarin doorgaans door verenigingsleven deze band juist wordt gebouwd.

Daarnaast is denkbaar dat juist de terugkeer naar de kerk zal blootleggen wat de werkelijke gevolgen zijn, zoals slijtage soms pas zichtbaar wordt als een auto weer gaat rijden. Het kerken op afstand zal voor mensen die al verder van de kerk stonden vaak juist rust hebben geboden: het was eenvoudiger om half mee te leven. Maar als dat ‘comfort’ verdwijnt en kerkgang weer het uitgangspunt is, wordt de stap terug dan gemaakt? Het is precies deze vraag die veel kerkenraden zich in de enquête stellen.

En: incidenteel zijn er wel degelijk voorbeelden van de impact van corona op de kerk en gezinnen. Zo schrijft een moeder in de enquête: „Onze kinderen zijn afgehaakt. Eén doordat hij wegens gezondheid geen diensten kan bezoeken, een ander doordat hij geen band meer ervaart met de gemeenteleden.” Grote aantallen mogen dan –nog– niet zichtbaar zijn, in de kerk gaat het juist om deze enkeling.

Verlies

Ook op andere terreinen laten de onderzoeken zien dat de crisis zijn sporen trok in de RD-achterban. Zo zag ruim 40 procent van de kerkenraden verdeeldheid toenemen in de gemeente als gevolg van de coronamaatregelen.

Dat hoeft niet direct schokkend te zijn, zoals een scriba nuchter concludeert: „Het ieder naar de zin maken, blijkt ook nu onmogelijk te zijn.” Anderzijds veranderden lezers zelfs van kerk uit onvrede over coronabeleid. Incidenteel, maar hun stap laat zien dat zulke gevoelens bij grotere groepen zullen leven. In een aantal gemeenten zal tijd nodig zijn om onderling vertrouwen en eenheid terug te winnen.

Ook zo’n stille ontwikkeling: een op de tien RD-lezers verloor een nabij familielid aan corona. Dat is een forse groep, waarbij geldt dat alle beperkingen en afstand rond overlijden en begrafenis vaak veel impact hadden. Niet zelden moet de verwerking nog beginnen.

Stille ontwikkelingen worden bij een keerpunt als zondag snel over het hoofd gezien. Maar ze maken duidelijk dat kerken die denken dat vanaf zondag alles weer ‘normaal’ is, zich vergissen. Er zijn wel degelijk dingen veranderd en dat zal van de kerk tijd, moeite en inzet vragen om de band weer te herstellen, om wonden te helen, om gemeenteleden weer samen te brengen.

Hoop

Daarbij kan hoop bieden dat niet iedere ontwikkeling negatief is, integendeel. In tal van gemeenten ontstonden in coronatijd nieuwe initiatieven om naar elkaar om te zien, zo blijkt uit de enquêtes. Kerkenraden krijgen signalen van buitenkerkelijken die de uitzendingen volgen. De band met de gemeente nam voor sommigen juist toe: „Nu merkte ik pas hoe belangrijk de erediensten zijn.”

Ook geeft een fors deel van de respondenten aan dat meer wezenlijke vragen zijn gaan leven door de coronacrisis (zie grafiek 2). Zulke vragen kunnen onrustig maken. Ze kunnen echter ook gezegend worden en verdieping geven, waarbij de crisis niet zonder nut bleek.