Wat is er aan de hand?

Het Moskouse patriarchaat van de Russisch-Orthodoxe Kerk is bezig een exarchaat (kerkprovincie) in Afrika te stichten. Dat zou niet zo’n probleem zijn, als er niet al een patriarchaat in Alexandrië was om de orthodoxe kerk op het Afrikaanse continent te leiden.

Volgens Moskou hebben 102 priesters van het zuidelijk continent gevraagd om hulp. Deze geestelijken konden het niet eens zijn met de erkenning van de autonomie van de Oekraïens-Orthodoxe Kerk door de patriarch van Alexandrië, Theodorus II.

Sinds de onafhankelijkheid van Oekraïne als land in 1991 is er discussie geweest over de vraag of de kerk in Oekraïne ook onafhankelijk moest zijn van het Moskouse Patriarchaat (MP).

Vanuit Russisch oogpunt is Oekraïne geen land, maar een Russische regio. Historisch gezien klinkt dit logisch. (De) Oekraïne is de bakermat van Rusland. De Russische natie werd geboren in Kiev in 882. En koning Vladimir werd in 988 tot het christendom bekeerd en (mogelijk) op de Krim gedoopt.

Officieel heeft Rusland voor de onafhankelijkheid van Oekraïne getekend in het Memorandum van Boedapest in 1994. Maar dat was in de jaren negentig, toen Rusland op de rand van omvallen stond. Onder de huidige leider, president Poetin, is het Russische gevoel van eigenwaarde weer teruggekeerd. De annexatie van de Krim in 2014 bewees dat Rusland de Oekraïense onafhankelijkheid nooit echt heeft omarmd.

In 2018 onderhandelde de Oekraïense president Porosjenko met de orthodoxe ‘paus’, patriarch Bartholomeus van Constantinopel, over de autonomie (”autocefalie”) van de Oekraïense kerk. Begin 2019 werd dit door Bartholomeüs toegekend. Dat betekent dat het Kievse Patriarchaat (KP) erkend is voor het leiderschap over de Orthodoxe Kerk van Oekraïne (OCU).

Volgens metropoliet Epifanius van de KP zijn 700 plaatselijke kerken overgestapt naar het nieuw erkende patriarchaat. Dat is niet meer dan 10 procent van de in totaal 7000 parochies. De andere zien het Moskouse Patriarchaat nog steeds als de plaats waar zij thuishoren.

Is dat echt een scheuring, of misschien een tijdelijk conflict?

Zeggen dat dit geen schisma is, komt neer op het ontkennen van het coronavirus, aldus de leider van de Albanees Orthodoxe Kerk, aartsbisschop Anastasios.

Door het woord schisma te gebruiken, roepen de kerkleiders de luisteraars duizend jaar terug, naar 1054. In dat jaar brak de kerk: de westerse kerk, met het centrum in Rome, en de oosterse kerk, met het centrum in Constantinopel (Istanbul). Dit staat nog steeds bekend als het Groot Schisma.

In die duizend jaar zijn de dingen niet echt veranderd. De bisschop van Rome is nog steeds het hoofd van de Rooms-Katholieke Kerk, en de oecumenische patriarch van Constantinopel (Bartholomeüs) is nog steeds de ”eerste onder zijns gelijken” van de Oosters-Orthodoxe Kerk.

Als je het conflict in één adem noemt met het virus, zal het dan duizend jaar blijven?

Net als niemand weet of het coronavirus lang schade blijft doen, zo valt ook de situatie in de kerk niet te voorspellen. Maar voor de korte termijn zijn de vooruitzichten slecht. De vorming van een nieuwe kerkprovincie op het zogeheten ”canonieke grondgebied” van Alexandrië, valt niet makkelijk terug te draaien.

Hoe kan zo’n probleem ontstaan in een kerk waarin eenheid zo belangrijk is?

Er is een verschillende interpretatie van wie beslist over de autonomie van kerken. De oecumenische patriarch Bartholomeüs ziet dat als zijn recht. Maar Moskou zegt dat de synoden en concilies hadden moeten worden gehoord.

De Oosters-Orthodoxe Kerk is geen gecentraliseerd ”imperium” als de Rooms-Katholieke Kerk. De orthodoxe familie bestaat uit onafhankelijke regionale kerken, die samenwerken, maar zelf beslissen over taal, kalender en andere zaken. De positie van Bartholomeüs is daarom niet dezelfde als die van paus Franciscus.

Vanouds is ”autocefalie” van kerken altijd met politieke spanningen gepaard gegaan. Wat dat betreft gebeuren er geen unieke dingen.

Hoe belangrijk is Moskou in de orthodoxe kerkfamilie?

Historisch gezien is de Russische kerkprovincie het jongste kind in de familie (vanaf 1439, tegenover Alexandrië uit 325). Maar het Moskouse Patriarchaat is wel het grootste en het rijkste ter wereld. Het ledental van de kerk telt minstens 100 miljoen mensen.

Een Griekse kerkdeskundige sprak vorige week van „bijna eindeloze middelen” voor de Russische kerk. In elke Oekraïense parochie die naar Kiev overstapt, kan Moskou een nieuwe kerk bouwen. Ook kan patriarch Kirill zoveel mensen naar Afrika sturen als hij wil. Die positie geeft natuurlijk macht en aanzien.

In hoeverre speelt de politiek hierin een rol?

De Russische kerk heeft nooit ver van het Kremlin gestaan. Scheiding van kerk en staat is een westerse filosofie. De oosters-orthodoxe visie is die van ”symfonia” (samenwerking), onder verwijzing naar Melchizedek en de broers Aäron en Mozes. Kerk en Kremlin werken daarom ook vandaag samen zoals staat en partij in de Sovjettijd.

Voor de Russische regering is de kerk het morele geweten van de samenleving. De patriarch is aanwezig bij veel officiële gelegenheden. Net als in het Westen de vakbonden en maatschappelijke organisaties.

Oekraïne is trouwens niet anders dan Rusland. In 2018 was het president Porosjenko die het voortouw nam om autonomie voor de kerk te krijgen.