Kenners vermoedden al dat Rembrandt de compositie eerst schetste, maar door nieuwe technieken om ‘door de verf heen te kijken’ is het bestaan nu aangetoond. „We hebben het ontstaan van De Nachtwacht ontdekt”, zegt Pieter Roelofs, het hoofd schilder- en beeldhouwkunst van het Rijksmuseum. „Waarom is dit zo belangrijk? Het geeft ons het gevoel dat we over Rembrandts schouder meekijken. Het geeft ons voor het eerst inzicht in het maakproces.” Hij spreekt van „een doorbraak in het onderzoek”.

Dit onderzoek heeft ook van alles aan het licht gebracht over de conditie van het wereldberoemde schilderij. In de linker bovenhoek blijken deformaties (rimpelingen) te zitten. Die zijn ontstaan na 2003 toen het doek werd opgehangen in de Philipsvleugel gedurende de restauratie van het hoofdgebouw.

Ook is vooral in de donkere gedeelten de verf gesleten door behandelingen in het verleden. De sleetsheid is deels oppervlakkig, maar hier en daar is de grondlaag zichtbaar en op sommige plekken is zelfs het canvas te zien. Daarnaast zijn er verkleuringen. Zo is het blauwe pigment (smalt) dat Rembrandt gebruikte geleidelijk bruin geworden. En een oudere vernislaag is brokkelig geworden en geeft een grijze waas.

Om het schilderij op te knappen zijn er drie keuzes: niets doen, structureel behandelen of volledige restauratie, inclusief verwijderen van vernis, retoucheren en opnieuw vernissen. „Vanwege de vervormingen in het doek is niets doen geen optie”, legt Roelofs uit. Daarom wordt vanaf 19 januari het doek van De Nachtwacht van zijn oude spieraam uit 1975 gehaald en opgespannen op een nieuw spieraam. „Pas als we het resultaat daarvan zien, kunnen we over de volgende stap beslissen”, zegt het hoofd schilder- en beeldhouwkunst.

‘Operatie Nachtwacht’ begon in 2019 en is het grootste onderzoek ooit naar Rembrandts meesterwerk uit 1642. De onderzoekers werken in een glazen ruimte, waardoor het publiek het proces kan volgen.