De nieuwe verordening werd op 1 januari van kracht. Lidstaten die zich niet aan de regels van de rechtsstaat houden, kunnen worden gekort op EU-subsidies. Het is aan de Europese Commissie, het dagelijks EU-bestuur, om vast te stellen of in een land door een belabberde rechtsstaat geld uit de EU-begroting verkeerd terechtkomt. Zij kan dan voorstellen om betalingen aan die lidstaat te verminderen of fondsen te bevriezen. Het nieuwe mechanisme is nog niet gebruikt.

Ook de coronaherstelplannen van de lidstaten vallen onder de verordening. De commissie heeft de herstelplannen die Polen en Hongarije al dit voorjaar hebben ingediend nog niet goedgekeurd.

Warschau en Boedapest verzetten zich al tegen de rechtsstaatclausule sinds die in juli 2020 aan de nieuwe meerjarenbegroting van 2021 tot en met 2027 werd toegevoegd. Ze dreigden aanvankelijk met een veto op de begroting en het tijdelijk coronaherstelfonds, voor in totaal 1800 miljard euro. Door tussenkomst van de Duitse bondskanselier Angela Merkel kwam het in december tot een compromis: de rechtsstaatclausule wordt ter controle voorgelegd aan het Europees hof, waar Polen en Hongarije dan ook hun bezwaren kunnen verdedigen. De Europese Commissie zal na de uitspraak richtlijnen opstellen over de uitvoering van de regels.

De hoorzittingen, die maandag om 14.30 en dinsdag om 09.00 uur beginnen, komen nog geen week nadat Poolse rechters de autoriteit van het EU-hof hebben verworpen.