Een paar draaiende bewegingen en Herman Hillebrand (77) tovert uit een driehoekig envelopje een blauwe vlinder tevoorschijn. Hillebrand is een van de ongeveer dertig vrijwilligers die zeven dagen in de week in Naturalis bezig zijn met de digitalisering van de zogenoemde papillottencollectie Van Groenendael.

De verzameling, die Jan van Groenendael en zijn vrouw Adri Krijger tussen 1934 en 1955 opbouwden, wilde het echtpaar na hun actieve loopbaan in het toenmalige Nederlands-Indië inventariseren en toegankelijk maken. Zover is het niet gekomen. Het stel, dat in zijn vrije tijd midden-Java en Flores doorkruiste, kwam er niet meer aan toe: Van Groenendael stierf in 1979.

Beiden werkten ze als arts en samen trokken van dorp naar dorp. Als het werk gedaan was, zochten ze vlinders. Ze gingen er niet alleen zelf met een netje achter aan. Schooljongens op het Molukse eiland Tanimbar bijvoorbeeld, kregen kleding als ze honderd onbeschadigde vlinders inleverden.

Zo verzamelde het paar in de loop der jaren niet minder dan 200.000 stuks die in papillotten werden verpakt: kleine langwerpige stukjes papier die als origami met een paar vouwen veranderden in envelopjes.

De vlinders werden gedood met chloroform en met opgevouwen vleugels verpakt. In luttele dagen drogen ze op, zodat ze goed kunnen worden bewaard. Zelfs het DNA blijft intact. De papillotten werden in tinnen kisten bewaard en naar Nederland vervoerd.

Detectives

Hillebrand, een bioloog in ruste en gespecialiseerd in waterplanten, is elke dinsdag aan het inventariseren. Behendig ontvouwt hij de papillot, haalt de vlinder tevoorschijn en legt die voorzichtig op een archiefkaartje. Daarbij gaat het deel van de papillot waarop vindplaats en verzameldatum zijn genoteerd. Elk kaartje heeft een uniek nummer en de naam van de collectie. Het geheel wordt gefotografeerd en de informatie digitaal opgeslagen. Daarna gaat de vlinder met het kaartje en het stukje papillot in een transparant envelopje.

De vrijwilligers zijn als detectives in de weer om bijvoorbeeld de naam van de vindplaats te ontcijferen. Dat kan een dorpje zijn dat in de loop van de tijd een andere naam kreeg of de spelling ervan is veranderd.

De collectie-Van Groenendael omvat 200.000 papillotten. Daarnaast zijn er nog 300.000 vlinders uit kleinere collecties die toegankelijk moeten worden gemaakt. Het project loopt al enkele jaren en moet op 1 juli 2025 zijn afgerond, aldus Naturalis-medewerker Mónica Guimarães Cruz.

Dit past in het streven van Naturalis om de 3,5 miljoen vlinders die het heeft, te digitaliseren en openbaar te maken. „Vlinders in onze verzameling die niet zijn geregistreerd, bestaan voor de wetenschap eigenlijk niet.”

Toewijding

Om bezoekers van Naturalis te laten zien wat er gebeurt, werken Hillebrand en de andere teamleden, onder wie studenten en gepensioneerden in de zaal naast de ingang. De foto’s van de vlinders en de bijbehorende informatie zijn via het Bioportal terug te vinden op het internet.

Waar mogelijk worden de vlinders ingedeeld in families en soorten. Voor meer nauwkeurige determinatie worden experts ingeschakeld. „De familie bepalen kan op grond van de vorm van de vleugels en de aders die er doorheen lopen. Kleurpatroon en tekening zijn bij dagvlinders meestal voldoende om te bepalen om welke soort het gaat”, aldus Cruz.

Tijdens het op (soort)naam brengen van de vlinders wordt een beeldherkenningsprogramma in de computer getraind.

Hoe meer diertjes van één soort voorbijkomen, hoe gemakkelijker de computer leert en een volgend exemplaar zelf kan herkennen.

Het digitaliseren is een megaklus. Hillebrand doet het werk met genoegen en beschouwt zijn medewerking „als een bijdrage aan de kennis over en de zorg voor de schepping”. Het vangen van vlinders is echt iets uit het verleden, vertelt Hillebrand: „Entomologen volstaan tegenwoordig met het maken van foto’s.”

>

bioportal.naturalis.nl