De dogma’s van Takfir wal Hijra vormden mogelijk de intellectuele inspiratie voor al-Qaida en andere militante bewegingen. Nu wordt gevreesd dat het gedachtegoed onafhankelijk opererende cellen inspireert die tot in Europa toe actief zijn. Daarbij richten de Takfir-volgelingen hun pijlen niet alleen op veronderstelde ongelovige vijanden van de islam, maar ook op moslims die niet radicaal genoeg geacht worden.

Mohammed B., de moordenaar van cineast Theo van Gogh, is mogelijk een Takfir-aanhanger. Ook zijn veronderstelde leidsman, de vermoedelijk naar Nederland ontvluchte Syriër Redouan al-Issar, zou door Takfir-ideeën zijn geïnspireerd.

Het afgelopen jaar bleken er Takfir-cellen in tal van landen te bestaan, waaronder Frankrijk, Marokko en Jordanië. In België wordt gezocht naar een mogelijke connectie tussen de moord van 2 november op Van Gogh en recente anonieme dreigementen aan het adres van politici.

De Takfir-ideologie is al decennia bekend, maar de verbreiding van de extreme boodschap lijkt door de ontwikkeling van de moderne informatietechnologie, zoals internet, een impuls te hebben gekregen. „De autoriteiten zoeken in de verkeerde richting”, zegt Azzaz Tamimi, hoofd van het Institute of Islamic Political Thought in Londen. „Veel moslims staan onder grote druk. Deze druk en woede kunnen mensen radicaliseren. Extremisme komt niet alleen voor in grote terroristische organisaties. Het bestaat op straat en radicale bewegingen haken er gemakkelijk op in.”

Freedom House, een in New York gevestigde mensenrechtenorganisatie, bereidt een rapport voor over documenten die in Amerikaanse moskeeën zijn gevonden en waarin afstand wordt genomen van zowel niet-moslims als moslims die openstaan voor religieuze tolerantie. ”Takfir” betekent letterlijk excommunicatie (in de ban doen). ”Hijra” verwijst naar het zich terugtrekken van alles wat tegen de islam is. Takfir wal Hijra richt zich tegen alles wat als corrupt en ondermijnend voor de zuivere islam wordt beschouwd. De naam werd in de jaren zeventig door de Egyptische staatsmedia geïntroduceerd om onderscheid te maken tussen de algemene stroming van gematigde moslims en extreme moslims.

Islamitische onderzoekers en wetenschappers zeggen dat terroristische groepen inspiratie kunnen ontlenen aan Takfirs militante dogma’s. De aanhangers van de Takfir-ideologie -volgens ingewijden mogelijk duizenden- behoren echter over het algemeen tot randgroeperingen die buiten de netwerken van organisaties zoals al-Qaida vallen. Voor de ware Takfir-aanhanger is zelfs Osama bin Laden verdacht. Bin Ladens tweede man, de in Egypte geboren Ayman al-Zawahri, zou wél aan de criteria voldoen. Al-Zawahri heeft in het verleden lezingen over het gedachtegoed van de beweging gehouden.

In 1995 pleegde een Takfir-aanhanger een aanslag op Bin Ladens woning in Sudan. Vijf jaar later doodde een vermoedelijke Takfir-aanhanger in een onderlinge ruzie tussen islamitische sekten twintig moslims in een moskee. „Zij beschouwen zichzelf als de enige ware moslims”, zegt Diaa Rashwan, een in Caïro gevestigde antiterrorisme-expert.

Het fanatisme van de beweging maakt haar voor de autoriteiten uiterst moeilijk te bestrijden. De achterdocht tegenover buitenstaanders maken infiltratie en observatie bijna onmogelijk. Onder de Takfir-aanhang is ”tagiyya”, het gebruik van dekmantels, een veelvoorkomende tactiek. De volgelingen wordt aanbevolen aansluiting te zoeken bij niet-islamitische organisaties. Amerikaanse onderzoekers dachten op grond van deze karakteristiek dat ook onder de kapers van de aanslagen van 11 september Takfir-aanhangers zaten, maar hiervoor zijn geen overtuigende bewijzen gevonden.

Het grootste probleem is wellicht de trend van onafhankelijke celvorming. Takfir-volgelingen neigen ernaar hun eigen lijn te trekken en spontaan tot actie over te gaan. „We hebben nu een nieuwe generatie fundamentalisten”, meent Mohamed Saleh, een deskundige op het gebied van islamitisch radicalisme en bureauchef van de in Caïro gevestigde pan-Arabische krant Al-Hayat. „Het mondiale klimaat werkt in de hand dat iemand makkelijk twee of drie mensen rond zich kan verzamelen en een groep kan vormen.”

Takfir-volgelingen zijn gesignaleerd in Jordanië, Frankrijk, Marokko, Libanon, Nederland en mogelijk België, waar de minister van Justitie en een parlementslid van Marokkaanse afkomst, Mimount Bousakla, zijn bedreigd. Belgische regeringsmedewerkers hebben gezegd dat Bousakla is ondergedoken nadat zij dreigementen had ontvangen dat zij „ritueel zou worden afgeslacht.” In Nederland is ook het VVD-parlementslid Ayaan Hirsi Ali, die meewerkte aan Van Goghs moslimvijandige film ”Submission”, ondergedoken.

Volgens Omid Safi, hoogleraar theologie aan de Colgate University, moet ervoor worden gewaakt de Takfir-ideologie automatisch in verband te brengen met terroristische netwerken. „Het bestaat als een algemene pathologie van extreem gedachtegoed. Takfir is eenvoudig een element van de destructieve tendensen die nu binnen de islam de kop opsteken.”

Peter Wright van de universiteit van North Carolina meent dat er geen directe bewijzen zijn dat de Takfir-ideologie wortel heeft geschoten binnen al-Qaida en andere radicale islamitische bewegingen. Hij waarschuwt voor een heksenjacht. De autoriteiten moeten uit angst voor de radicale islam geen „preventieve oorlog” gaan voeren, zegt Wright. „In het huidige politieke klimaat lijkt het schuldig verklaren van iemand op grond van bepaalde ideologische connecties het pad van de minste weerstand te zijn”, aldus Wright. „Als je bepaalde gedachten uit of een relatie hebt met personen die bepaalde gedachten hebben, ben je al gauw verdacht.”