Wetten waarmee hij niet akkoord gaat, laat Leopold I maandenlang in een la liggen. Ministers die hem niet zinnen, schuift hij aan de kant. Zijn wil moet wet zijn, vindt de eerste koning van België. Vandaag de dag is het ondenkbaar dat koning Filip zich zo zou gedragen. Zijn voorgangers leerden dan ook met vallen en opstaan de politiek aan verkozen politici over te laten.

Volgende maand is het 190 jaar geleden dat de eerste koning van België de eed aflegde. Een mooi moment om te beschrijven hoe de monarchie zich heeft ontwikkeld, vond Mark Van den Wijngaert, emeritus hoogleraar hedendaagse geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Brussel. In zijn boek ”België en zijn koningen. Van macht naar invloed” beschrijft hij de politieke betekenis van alle zeven vorsten die zijn land heeft gekend. Elk hoofdstuk begint met een korte biografische schets van de vorst.

Dienstplicht

Nadat België in 1830 afscheid heeft genomen van de Nederlanden en koning Willem I, gaat het land op zoek naar een eigen koning. Een koning die het zal moeten doen zonder politieke verantwoordelijkheid en persoonlijke macht, zo bepaalt de grondwet. Het wordt Leopold I, maar die legt zich dus niet zomaar bij die beperking neer.

Opvolger Leopold II treedt vanaf 1865 in de voetsporen van zijn vader. Maar deze koning heeft niet meer te maken met onervaren politici en kan dus op weerstand rekenen. Opgeven zit echter niet in zijn aard. Zo bevecht hij dertig jaar lang de invoering van de militaire dienstplicht als vervanger van het lotingssysteem. Uiteindelijk tekent de koning enkele dagen voor zijn dood de wet die de dienstplicht regelt.

Rode verf

Leopold II is ook de vorst die verantwoordelijk is voor de „zwartste bladzijde in de geschiedenis van de Belgische dynastie”, stelt de auteur. In Congo-Vrijstaat, zijn privébezit, grijpt hij gretig de macht. Nooit zet de koning zelf voet op Congolese bodem. Onder zijn bewind voltrekt zich echter een humanitaire ramp in de Afrikaanse kolonie. Om de productie van rubber op te voeren zijn brandstichting, plunderingen, dwangarbeid, verminkingen, ontvoeringen, verkrachtingen, moordpartijen en razzia’s er „schering en inslag.”

Na 23 jaar neemt de Belgische regering het overzeese bezit over, maar vergeten zijn Leopolds daden niet. Standbeelden van de vorst werden vorig jaar nog met rode verf beklad. Bij de zestigste verjaardag van de Democratische Republiek Congo betuigde koning Filip spijt voor de geweld- en gruweldaden.

Krijgsgevangen

Opvolger Albert I maakt schoon schip bij zijn aantreden in 1909 en vervangt meteen het hofpersoneel. Om het gehavende internationale imago op te poetsen, pleit hij voor humanere politiek tegenover de Congolezen. Hoe langer hij echter regeert, hoe kritischer Albert I zich uitlaat naar politieke partijen. Het gezag van de koning moet boven de macht van het parlement gaan, vindt hij.

In die geest voedt hij ook zoon Leopold op. Die wordt op zijn 33e onverwachts koning, nadat zijn vader plotseling verongelukt tijdens het bergbeklimmen.

Tijdens zijn koningschap (1934-1951) groeit al snel de spanning met de regering. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog gaat het faliekant mis. Terwijl de ministers vanuit Frankrijk de strijd voortzetten, blijft de koning in België. Achter zijn halsstarrigheid zit een verborgen agenda: de koning ziet de oorlog als een kans om meer macht te grijpen. Een misrekening. Leopold III komt als krijgsgevangene machteloos op het kasteel van Laken te zitten en wordt later naar Duitsland gedeporteerd.

Na de bevrijding doet de regering een vergeefse poging tot verzoening. Leopold volhardt echter in zijn eigen gelijk. Met als gevolg dat politieke partijen zijn troonsafstand eisen. In een referendum schaart een meerderheid van het volk zich achter de koning. Maar de 42 procent in Wallonië steekt schraal af bij de 73 procent in Vlaanderen. De koning kan niet langer symbool zijn voor eenheid van het land, vinden politici. Maar pas als België op de rand van een burgeroorlog verkeert, tekent Leopold in 1950 tijdens de beruchte Nacht van Laken zijn troonsafstand.

Dat moment vormt een breuklijn, schrijft Van den Wijngaert. Het tijdperk van de politieke macht is voorbij.

Abortuswet

Onvoorbereid en puur uit plichtsbesef volgt Boudewijn zijn vader op. Uitgebreid besteedt het boek aandacht aan de abortuswet die deze koning in 1990 weigert te ondertekenen. Boudewijn dreigt met troonsafstand als hij daartoe toch verplicht wordt. Zover komt het niet: hij wordt 36 uur buitenspel gezet en de ministers bekrachtigen de wet met hun handtekening.

De auteur kan helaas weinig begrip opbrengen voor Boudewijns gewetensbezwaren. De koning heeft volgens Van den Wijngaert „met zijn halsstarrige houding hoe dan ook de grondwet en de parlementaire monarchie geschonden.” Voor Boudewijn is de grondwet echter niet heilig, principes zijn dat wel.

Onder Boudewijns broer Albert, die koning wordt in 1993, stelt het hof voor om bij sommige wetten een formule op te nemen dat de koning alleen tekent omdat hij daartoe grondwettelijk verplicht is. Dat moet voorkomen dat hij bij ethische kwesties opnieuw in gewetensnood raakt. Het plan krijgt echter geen politieke steun. In 2002 zet Albert zijn handtekening onder de euthanasiewet.

Bruggenbouwer

Diezelfde Albert krijgt pittige kabinetsformaties voor de kiezen. Tijdens zijn koningschap vestigt België een wereldrecord van 541 formatiedagen. Partijen zijn zo verdeeld dat de onderhandelingen keer op keer vastlopen. De koning moet zijn boekje steeds vaker te buiten gaan, wat hem „bijzonder kwetsbaar” maakt. Hij is niet meer de neutrale bemiddelaar. Albert raakt erdoor ontmoedigd, voelt zich machteloos en besluit af te treden in 2013.

Grootste vrees van zijn zoon, de huidige koning Filip, is eveneens dat België ooit uiteen zal vallen. Filip profileert zich daarom als bruggenbouwer. Hij kiest ervoor de verantwoordelijkheid om tot compromissen te komen bij politici neer te leggen, zodat hij zelf op de achtergrond kan blijven en zijn neutraliteit kan bewaren.

De manier waarop Filip het koningschap vormgeeft toont het gigantische verschil met zijn voorgangers in de negentiende en begin twintigste eeuw. Met vallen en opstaan leerden de koningen dat ze politiek het best aan de verkozen politici kunnen overlaten, concludeert Van den Wijngaert. Als hij voldoende inspeelt op maatschappelijke veranderingen en zich voor de bevolking inzet, kan de koning volgens hem zijn gezag behouden in het verdeelde België.

Boekgegevens

België en zijn koningen. Van macht naar invloed, Mark Van den Wijngaert; uitg. Manteau; 320 blz.; € 29,99