Waarom Luther meer is dan een vrijheidsstrijder
„Mijn geweten is gevangen door het Woord van God.” Met deze woorden maakt Maarten Luther op de rijksdag in Worms (1521) voor iedereen duidelijk dat hij zijn „ketterse” geschriften niet kán herroepen. De Duitse stad wijdt er een tentoonstelling aan.
Het Museum der Stadt Worms, gevestigd in het voormalige klooster Andreasstift, de plek waar de Duitse kerkhervormer Luther op 18 april 1521 zijn beroemd geworden woorden uitspreekt, is speciaal voor de landelijke expositie ”Hier sta ik. Geweten en protest – 1521 tot 2021” gerenoveerd en uitgebreid. Alles glanst en glimt en zit weer goed in de verf.
De tentoonstelling, die tot 30 december te zien is, begint bij de veroordeling van Luther op de rijksdag, 500 jaar geleden. Op deze landelijke vergadering moet Luther zich voor keizer Karel V en de Duitse vorsten verantwoorden, omdat hij de rechtvaardiging door het geloof leert en zich keert tegen misbruiken in de kerk. Kostbare voorwerpen, eeuwenoude documenten en zeldzame boeken vertellen het hele verhaal. Een gouden rijksappel, een met kleurige edelstenen ingelegde kroon: tekenen van macht. Een aflaat die mensen kunnen kopen voor kwijtschelding van straffen die ze in het hiernamaals nog moet uitboeten. Even verderop: een Lutherbijbel, want daar gaat het de reformator uiteindelijk allemaal om.
Onmogelijk
Luther weigert op de rijksdag zijn geschriften in te trekken. Hij eindigt zijn toespraak met de woorden: „En omdat mijn geweten gevangen is door het Woord van God, kan en wil ik niets herroepen, omdat het gevaarlijk en onmogelijk is iets tegen het geweten te doen. God helpe mij. Amen.”
Luther wordt in Worms als ketter veroordeeld en vogelvrij verklaard. Op de terugweg naar Wittenberg, in de nacht van 4 mei 1521, laat zijn beschermheer keurvorst Frederik de Wijze Luther ‘ontvoeren’ en op kasteel de Wartburg bij Eisenach in veiligheid brengen. Daar werkt Luther aan de Duitse vertaling van het Nieuwe Testament.
Verzet
Het gaat de Duitse reformator niet in de eerste plaats om vrijheid van geweten, maar om gebondenheid aan het Woord van God. De makers van de tentoonstelling hebben voor het eerste gekozen: het thema ”geweten en protest”.
Wat dat betreft zijn er in de geschiedenis nog wel meer mensen die moedig voor gewetensvrijheid opkomen en tegen onrecht protesteren. Naast Luther komen ook zij langs: de Spaanse priester Bartolomé de las Casas, die het opneemt voor de inheemse bevolking van de Nieuwe Wereld. De Franse humanist Sebastian Castellio, die het met de reformator Johannes Calvijn aan de stok krijgt over geloofsvrijheid. Dan zijn daar nog Martin Luther King en Nelson Mandela, maar ook de Eisenberger Kreis, een verzetsgroep in de communistische Duitse Democratische Republiek (DDR) in de jaren vijftig.
In een vitrine ligt een akte van beschuldiging, netjes uitgetypt door een Duitse ambtenaar in de Tweede Wereldoorlog. Die is voor de jonge verzetsstrijdster Sophie Scholl, die op 22 februari 1943 ter dood wordt gebracht. Op het papier is met pen geschreven: ”Freiheit”.
