Duizenden geluidsfragmenten uit de audioarchieven van het Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van de Nederlandse taal en cultuur luisterde Jasmijn Visser vorig jaar af om na te gaan hoe Nederlanders praten over het weer. „Veel oppervlakkige weerpraatjes zijn vooral beleefdheden. Ze functioneren een beetje als ijsbreker”, concludeert ze. „Niet te moeilijk. Het gaat over iets wat we met iedereen delen.”

Visser, kunstenaar op het raakvlak van kunst en wetenschap, dook in de Meertensarchieven ter voorbereiding op het ontwikkelen van een videospel dat volgend jaar uitkomt. Daarmee wil ze begrijpelijker maken wat klimaatverandering inhoudt. „Zo makkelijk als we het over het weer hebben, zo moeilijk spreken we over klimaatverandering. Voor velen is dat onderwerp nog te abstract, te groot, te complex. Zelfs de naam van het fenomeen veranderde steeds: eerder spraken we over broeikaseffect of global warming. Klimaatverandering is niet alleen een ecologisch vraagstuk, ook politiek, sociaal, economisch en nog veel meer. Klimaatverandering is zelden een vraagstuk op zich, maar haast altijd vervlochten met andere geopolitieke kwesties.”

Over het weer wordt nooit lang doorgepraat, ontdekte Visser al luisterend onder meer. „Behalve als er wat bijzonder is, een storm die veel schade heeft veroorzaakt bijvoorbeeld, zoals onlangs in Leersum. Maar meestal is het even tussen neus en lippen door, enkel een opstapje naar een gesprek. Veel fragmenten over het weer die ik in de archieven aantrof, waren zo voorbij.”

Typisch menselijk

In het gevarieerde klimaat van Nederland is er veelal wel een aanleiding om een gesprekje over het weer aan te knopen. „Geen twee dagen zijn in feite gelijk. Regen, zon, sneeuw, ze wisselen elkaar af. Tegelijk is het klimaat het gemiddelde van de weersomstandigheden over een langere termijn. Als je zegt dat het vandaag voor de tijd van het jaar best koud is, zeg je eigenlijk ook: Ik ken dit klimaat goed en ik weet dat dit een uitschieter is.”

Typisch Nederlands vindt de kunstenaar praten over het weer niet. „Het is eerder iets typisch menselijks. Hoeveel gezegden en liedjes over zon of regen zijn er niet? Praten over het weer zit in ons allemaal, denk ik. Mrs. Dashwood, een personage in een roman van Jane Austen, zegt: Als u niets gepasts kunt bedenken om te zeggen, beperk uw opmerkingen dan tot het weer. Overal ter wereld wordt wel over het weer gesproken. Voor een onderzoek naar oorlogstrauma’s was ik in Kalmukkië, een Mongoolse republiek binnen de Russische Federatie. Daar heerst een steppeklimaat, woestijnvorming leidt er tot armoede en migratie. Van de Kalmukken hoorde ik veel hittegrappen. Dat heeft iets van trots: Zie eens hoe goed wij hier kunnen omgaan met de hitte. Net zoals Nederlanders graag zeggen dat ze tegen een buitje of koude kunnen.”

Gedeelde ervaring

Praten over het weer verbindt, meent Visser. „Nederlanders leven best individualistisch, maar het weer is een gedeelde ervaring, óók als we erover klagen. We moeten immers allemaal hetzelfde doormaken. Ben je helemaal door wind en regen hiernaartoe komen fietsen? Nou, bla bla bla. In het Meertens­archief kwam ik een liedje tegen, ”Waarom houd ik zo van West-Friesland?”. Daarna volgde alleen maar een klaagzang over het weer. Toch was het een vrolijk liedje. De zanger wilde ermee zeggen: Wij West-Friezen zijn stoere lui, wij weten ons heel goed te redden in deze weersomstandigheden.”

Kunstenaar Visser, die de laatste tijd veel in Berlijn verblijft, ziet samenhang met klimaat en landschap. „In ieder land leef je anders met de elementen. Die stempelen een mens. Noord-Europeanen zijn over het algemeen rustiger en introverter dan Zuid-Europeanen. Die verschillen zijn al te signaleren binnen landsgrenzen, tussen inwoners van Hamburg en München, tussen een Groninger en een Limburger. Is het meestal mooi weer, dan leef je meer buiten, doe je van alles spontaner en hoef je niet voor een koude winter te plannen en minder voor de langere termijn na te denken.”

Migranten

Dat aspect trof Visser veel aan in verhalen van migranten. „Immigranten in Nederland beginnen direct over de regen en hoe koud het hier wel niet is. Mijn interviews over oorlogstrauma’s brachten me ook op de Falklandeilanden bij Argentinië. Zimbabwanen die veel ervaring hebben met het ruimen van landmijnen, deden dat daar ook na de Falklandoorlog. Sommigen van hen besloten te blijven en een bestaan op de eilanden op te bouwen. Zij vertelden me bij de kennis­making meteen: Ik kom uit Zimbabwe. Daar is het warm, daar leven we meer buiten en zijn we meer een gemeenschap. Boeiend is dat. Binnen enkele seconden was het weer al een paar keer ter sprake gebracht.”

Over de hele wereld nam Visser dat trouwens waar. „Dat iemand zichzelf uitlegt door te vertellen waar hij of zij vandaan komt en wat voor weer het daar is. In Kalmukkië begon ik, vaak zonder dat ik er erg in had, zelf over het semiwoestijnklimaat waar ik als Nederlander zo aan wennen moest. Ja, zei ik dan, ik kom uit Nederland en daar regent het veel.”

Regen

Als Nederlandse in Berlijn valt het Visser op dat Nederlanders voor regen een veel specifiekere terminologie bezitten. „Ik ga, heb ik nog een paraplu nodig? Ach joh, het miezert alleen. Of: Het stelt niet veel voor, het is maar motregen. Duitsland heeft een landklimaat, daar is het gewoonlijk droger dan in Nederland en wordt er minder gedetailleerd over regen gesproken.”

Leven met de wind is ook typerend voor het weer in Nederland, tekent de kunstenaar verder aan. „Ik houd van zeilen, leven met de wind vind ik leuk. Ik mis dat in Berlijn. Kalmukkië daarentegen heeft een zoncultuur. Daar wordt de lente uitbundig gevierd, omdat de zon zich weer meer en meer laat zien. Kalmukse kleding heeft vaak een verwijzing naar de zon. Kenmerkend is een vrouwenhoed met een rode pompon bovenop als symbool van de zon. De vlag van Kalmukkië bestaat uit een geel veld met in het midden een blauwe cirkel met een lotusbloem. De gele kleur van het veld symboliseert de zon, het volk en het (boeddhistische) geloof van de Kalmukken.”

Culturele viering

Daarmee komt Visser op een andere categorie: praten over het weer als culturele viering. „Als het behoorlijk vriest, zeggen Nederlanders vaak tegen elkaar: Koud hè, denk je dat er een Elfstedentocht komt? Die Elfstedentocht is echt iets van ons Nederlanders. Net als schaatsen in het algemeen. Toen het in Berlijn aardig vroor, voelde ik kriebels om m’n schaatsen onder te binden. Maar daar had niemand anders die behoefte. Zeilen is ook zo’n Nederlandse culturele viering van het weer. Staat er een goede wind, kijk dan maar eens hoe druk het is op de Friese meren en met hoeveel plezier er gevaren wordt.”

Een ander voorbeeld van een culturele viering van het weer vindt Visser het Nederlands Kampioenschap Tegenwindfietsen, een jaarlijks festijn bij storm, windkracht 7 of hoger, op herenfietsen zonder versnellingen en met terugtraprem, de laatste jaren over de Oosterscheldekering. „Grappig dat vorig jaar de wedstrijd vroegtijdig werd afgelast, terwijl nog niet alle deelnemers binnen waren. Wegens een naderende storm… Hilarisch.”

Hoge bomen

In spreekwoorden en gezegden vindt kunstenaar Visser ook veel terug wat typisch Nederlands is. „Een uitdrukking als ”Hoge bomen vangen veel wind” ben ik in geen enkele taal nog op die manier tegengekomen. Ze past heel erg bij onze mentaliteit van ”doe maar normaal, dan doe je al gek genoeg”. Je kunt als boom maar beter even hoog zijn als de andere bomen. Val vooral niet op, en anders moet je tegen kritische opmerkingen kunnen. ”Je op glad ijs begeven” is ook prachtig. Heel visueel. Je ziet het zo voor je gebeuren, dat iemand uitglijdt.”

Zon of regen, weer of geen weer, het weer is in Nederland gespreksonderwerp nummer één. Aflevering 1: Hoe praten Nederlanders over het weer?