Het is een bijzondere paradox. Terwijl Scandinavische landen vooroplopen rond liberale thema’s, zijn het ook juist deze gebieden waar nog volkskerken functioneren: het grootste deel van de bevolking is er kerklid. Het stelt deze lutherse kerken, meer nog dan elders in Europa, voor de vraag hoe zich te verhouden tot een steeds progressievere samenleving.

De omgang met het homohuwelijk is daarbij in het bijzonder een heet hangijzer. Dat heeft een reden: vanwege de positie van de lutherse kerken als volkskerk hebben geestelijken het recht om huwelijken voor de wet te sluiten. Terwijl het actieve kerkbezoek in deze landen over het algemeen laag ligt, trouwen juist relatief veel mensen in de kerk. Het stelt de volkskerken voor de vraag hoe om te gaan met de sluiting van huwelijken tussen mensen van hetzelfde geslacht.

Daarbij is de Finse volkskerk, de Evangelisch-Lutherse Kerk van Finland (ELCF), een vreemde eend in de bijt van de Noordse landen. De lutherse kerken van Denemarken, IJsland, Noorwegen en Zweden stonden kerkelijke sluitingen van het homohuwelijk al toe. In Zweden is de kerk zelfs verplicht deze huwelijken te sluiten – hoewel een individuele priester dat mag weigeren. De Finse kerk staat sluiten van homohuwelijken in de kerk echter niet toe, ook al kent Finland sinds 2017 officieel het homohuwelijk.

Tweedeling

Dat wil niet zeggen dat het thema niet aan de orde is in de Finse kerk – integendeel. Het onderwerp is een „hete aardappel” en „verdeelt mensen”, zegt dr. Jakob Dahlbacka, universitair docent kerkgeschiedenis aan de Åbo Akademi University in het Finse Turku. „De morele opvattingen van de Finse bevolking zijn in de afgelopen decennia snel liberaler geworden, bijvoorbeeld rond thema’s als seksualiteit, abortus of echtscheiding. Dat heeft ook binnen de kerk voor een steeds scherper wordende tweedeling gezorgd.”

Vanouds heeft de ELCF een bijzondere positie als ”folkkyrka”, volkskerk van Finland, legt prof. Jouka Talonen uit, emeritus hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Universiteit van Helsinki. Zo heeft de kerk het recht om belasting te innen (de zogeheten kerkbelasting), heeft het parlement nog altijd een rol in de bekrachtiging van de kerkorde en kunnen priesters dus huwelijken voor de wet sluiten. Er is nog één andere orthodoxe kerk met zulke rechten, maar daarvan is slechts 1 procent van de Finnen lid, terwijl zeker twee op de drie personen zijn aangesloten bij de lutherse volkskerk.

Cultuurchristendom

Daarmee is Finland een van de meest lutherse landen ter wereld. Echter, dat is in hoog tempo aan het veranderen. Al langere tijd is slechts een klein deel van de Finnen actief kerkbezoeker, of gelooft persoonlijk in de leerstellingen van de kerk, zegt Talonen. Toch is de invloed van de kerk nog altijd groot in het land. Zo hecht de gemiddelde Fin sterk aan de rol van de kerk bij bijzondere gebeurtenissen, zoals de doop, een huwelijk of een begrafenis. Ter vergelijking: terwijl slechts zo’n 3 procent van de Finnen met regelmaat een kerkdienst bezoekt, woonde zeker 93 procent van de bevolking vorig jaar ten minste één dienst rond zo’n speciale gelegenheid bij. Dahlbacka wijst op de jaarlijkse zomerkampen vanuit de kerk voor jongeren: die werden vorig jaar door zeker 70 procent van alle 15-jarigen bezocht. De kerk heeft dus een belangrijke functie in een vorm van cultuurchristendom en drukt daarmee een stempel op de Finse samenleving.

Maar ook Finland is niet immuun voor de secularisatie die snel om zich heen grijpt in de westerse wereld, zegt Talonen. „Sinds 1960 wordt dat zichtbaar in de gehele samenleving. Toch bleef de kerk ook in die jaren in ieder geval cultureel nog een belangrijke rol spelen: in 1980 was nog 90 procent van de Finnen lid van de ELCF. Sinds het begin van de 21e eeuw is echter een grote leegloop zichtbaar uit de volkskerk. Hoewel de kerk in 1986 vrouwen toeliet als geestelijken, in een poging te moderniseren, hebben jongere generaties weinig interesse meer in de traditionele kerk.” Nu is nog 68 procent van de bevolking aangesloten bij de lutherse kerk, een groep die per jaar ongeveer met een procentpunt slinkt.

Kerkverlating

Dat signaleert ook dr. Hanna Salomäki. Als directeur van het onderzoeksinstituut van de ELCF is ze nauw betrokken bij jaarlijkse onderzoeken naar ontwikkelingen in de Finse kerk en samenleving. De kerkverlating die gaande is, neemt met name een vlucht onder 20 tot 40-jarigen, zegt ze.

Salomäki en haar mede-onderzoekers zien de veranderingen die hun onderzoeken blootleggen als „een keerpunt voor cultuurchristendom in Finland en breder in Noordse landen. De traditionele verbinding aan de kerk brokkelt af; traditioneel volksgeloof en gewoonten worden vervangen door de bewuste keuze om niet met de kerk of haar activiteiten geassocieerd te willen worden. Als gevolg hiervan zien mensen het ook niet langer als noodzakelijk om hun kinderen aan die kerk te verbinden.”

Die laatste ontwikkeling is ook zichtbaar in de doopcijfers, zegt Dahlbacka. „Steeds minder kinderen worden gedoopt; vorig jaar was dat nog iets meer dan de helft van alle nieuwgeborenen. Ouders staan steeds vaker op het standpunt dat de doop een eigen keuze van het kind moet zijn.”

Ook binnen de kerk worden steeds grotere verschillen zichtbaar, volgens de kerkhistoricus. „Er loopt een scheidslijn tussen conservatieven en liberalen. Terwijl de eerste groep vooral de nadruk legt op de verkondigende taak van de kerk, benadrukt de laatste groep vooral het bevechten van ongelijkheid en het opkomen voor minderheidsgroepen.”

Homohuwelijken

Die steeds groter wordende tegenstelling krijgt een toespitsing in het debat over homohuwelijken, dat de kerk nu al zeker twee decennia tot op het bot verdeelt. Nadat Finland in 2002 geregistreerd partnerschap voor homostellen mogelijk maakt, ontstaat in de ELCF discussie over de vraag welke rol de kerk hierin moet spelen. Acht jaar later komt er een oplossing: de kerk spreekt uit dat er wel gebeden mag worden met homostellen, maar dat er geen officiële kerkelijke rituelen gebruikt mogen worden.

Het compromis stelt niemand echt tevreden, zegt Dahlbacka: zowel voor- als tegenstanders van homorelaties zeggen er hun kerklidmaatschap door op. De discussie neemt in hevigheid alleen maar toe als in 2014 het parlement instemt met legalisering van het homohuwelijk, een besluit dat uiteindelijk in 2017 van kracht wordt. Opnieuw blijkt hoe groot de verschillen zijn. Een officieel verzoek bereikt in 2016 de synode met het voorstel om als kerk afstand te doen van het recht om wettelijk huwelijken te mogen sluiten. In hetzelfde jaar komt er echter ook een verzoek ter tafel om voortaan kerkelijke bevestigingen van het homohuwelijk toe te staan.

De kerk kiest voor geen van beide opties. Ze wil haar positie als volkskerk met het recht om huwelijken te sluiten behouden, maar houdt tegelijk vast aan het huwelijk als verbintenis tussen man en vrouw.

Op het grondvlak is de verdeeldheid er intussen niet minder om. Duizenden leden verlaten in 2014 de kerk uit verontwaardiging omdat de lutherse aartsbisschop Mäkinen zich positief uitspreekt over het homohuwelijk. Tegelijk zijn er priesters die juist wel homostellen in de echt willen verbinden binnen de kerk en dat ook daadwerkelijk doen – tegen het kerkbeleid in. Er volgen sancties, die leiden tot rechtszaken. Uiteindelijk stelt de hoogste rechter de kerk in het gelijk –zij mag priesters hierom sanctioneren–, maar tegen die tijd is die uitspraak al bijna niet meer nodig. De kerk is zeer terughoudend geworden in optreden, zegt Talonen. „In de praktijk kan een priester nu zonder consequenties het homohuwelijk sluiten, hoewel hier plaatselijk verschillend mee wordt omgegaan.”

De grootste tegenstand tegen sluiting van homohuwelijken binnen de ELCF komt vanuit de zogeheten opwekkingsbewegingen, die zich stevig roeren binnen de kerk. Het zijn er vijf, waarvan er vier wortelen in de grote opwekkingen die tijdens de 19e eeuw plaatsvonden vanuit het Duitse piëtisme, zegt Dahlbacka. „Veruit de bekendste daarvan zijn de Laestadianen. Hun grote zomerconferentie kan wel 100.000 bezoekers trekken. De opwekkingsbewegingen spelen een vrij belangrijke rol binnen de lutherse kerk; ongeveer een op de vijf Finnen zegt erdoor beïnvloed te zijn. Ze zijn ook uniek omdat zij binnen de volkskerk zijn gebleven. Vergelijkbare opwekkingsbewegingen in andere Noordse landen hebben zich veelal afgescheiden en zijn zelf kerken gestart.”

Vanuit de opwekkingsbewegingen komen ook de meeste actieve kerkbezoekers, zegt Talonen. „In sommige gebieden van het land, de Biblebelts, zijn zelfs gemeenten die nog leven in de gouden tijd van weleer. Eind 2019 waren er nog drie gemeenten waar meer dan 90 procent van het dorp lid was van de kerk. Deze Biblebelts bevinden zich met name in Noord-Finland en in de westelijke kuststreek aan de Botnische Golf.”

Keerpunt

De discussie over homohuwelijken zal voorlopig nog niet beslecht zijn, verwacht de emeritus hoogleraar. Onderzoekster Salomäki stelt echter dat onder de oppervlakte veel beweegt. Ze verwijst naar een studie uit 2019, waaruit blijkt dat inmiddels zowel in de samenleving als in de kerk een meerderheid voor het recht op een kerkelijk homohuwelijk is. Bovendien blijkt dat de acceptatie in slechts drie jaar tijd met zo’n 10 procent is toegenomen, óók onder de groep meest trouwe kerkgangers. Volgens de onderzoekers is er sprake van een keerpunt dat vaker zichtbaar is rond vergelijkbare thema’s: zodra een meerderheid voor is, wordt sociale druk binnen een groep een versterkende factor, waardoor het acceptatieproces wordt versneld. Zij stellen dat dit keerpunt in de Finse samenleving in 2017 plaatsvond, en binnen enkele decennia ook onder de meest traditionele groepen binnen de kerk zal zijn bereikt.

De recente aanklachten en strafvervolging van het parlementslid Päivi Räsänen –die zich uitsprak tegen het homohuwelijk– en de bisschop Juhana Pohjola –die meewerkte aan een publicatie met deze strekking– hebben in ieder geval ook binnen de Finse kerk de zaak weer op scherp gezet. Terwijl de bisschop van Helsinki de uitspraken van Räsänen veroordeelde, heeft de bisschop van Mikkeli haar juist verdedigd. Aartsbisschop Tapio Luoma zei in mei dat hij zich niet wil uitspreken over de zaak zo lang die nog onder de rechter is.

„Kwade tongen beweren dat welk statement Räsänen ook maakt met een verwijzing naar de Bijbel, het aantal kerkverlaters toeneemt”, zegt Dahlbacka. „Kerkleiders hebben in het verleden vaak snel na zulke uitspraken benadrukt dat Räsänen niet de officiële lijn van de kerk vertegenwoordigt. Anderen wijzen erop dat zij –hoewel ze een politica is– met haar uitspraken nu juist doet wat de kerk zou moeten doen wanneer zij haar roeping serieus neemt.”

Persoonlijk gelooft Dahlbacka niet dat Räsänen veroordeeld zal worden, al vermoedt hij dat de rechtszaak weleens een „slepend proces” kan worden. „En als zij wél veroordeeld wordt, vrees ik dat het een geopende doos van Pandora zal blijken, met ongewenste consequenties die niet te overzien zijn. Wat de uitkomst ook zal zijn, het feit dat de aanklager besloot hier een zaak van te maken, zal waarschijnlijk al als effect hebben dat christenen rond dit soort onderwerpen eerder zelfcensuur zullen gaan toepassen in wat zij zeggen, uit angst vervolgd te worden. Ik begrijp daarom dat deze zaak vanuit het buitenland wordt gevolgd, want dit kan een precedent zijn.”

Ook volgens Talonen staat er veel op het spel in de rechtszaken. „Ik denk dat deze kwestie een lakmoesproef is voor de Finse staat, om te zien of hij pal staat voor ieders rechten. Zowel Finland als Brussel heeft in de laatste jaren Hongarije en Polen regelmatig bekritiseerd als het gaat om mensenrechten. Het is paradoxaal dat onze openbaar aanklager nu met deze rechtsgang zelf knaagt aan fundamentele mensenrechten en aan de grondslagen van een gezonde samenleving. De uitspraken van Räsänen betreffen geen kwestie van haat of agressie richting seksuele minderheidsgroepen, maar het gaat om traditionele christelijke opvattingen en het recht om deze hardop te uiten.”