Zelden was het voor een koning zo moeilijk om zijn gezicht te laten zien. Sinds de coronacrisis legt Willem-Alexander vooral bezoeken af vanachter de webcam in zijn werkkamer. En áls hij op pad gaat, dan vaak onaangekondigd, met slechts een enkele fotograaf en cameraman erbij. Een ouderwetse Koningsdag of Prinsjesdag, waar duizenden mensen zich verdringen om een glimp van de Oranjes op te vangen, is ondenkbaar zolang het virus rondwaart. Dinsdag viert het koninklijk gezin Willem-Alexanders verjaardag vanuit een studio, zonder publiek.

Toch stond de koning afgelopen jaar meer dan eens in de schijnwerpers. Met zijn indrukwekkende toespraak op een lege Dam. Door de vakantiefoto waarop hij geen afstand hield. De speedboot van 2 miljoen die hij aanschafte. En de dramatische vliegreis naar Griekenland in de herfst, toen heel Nederland was opgeroepen om thuis te blijven. Vriend en vijand vroegen zich af: Hoe haalt een koning die wil samenbinden zoiets in zijn hoofd? „We zijn betrokken, maar niet onfeilbaar”, verklaarde de koning in een historisch excuusfilmpje.

Al snel werd duidelijk dat Nederland hem de misstap niet meteen vergeeft. Had in april vorig jaar nog 76 procent van de burgers tamelijk veel of veel vertrouwen in de koning, in december was dat nog maar 47 procent. Ook bleek slechts een krappe meerderheid tevreden over het functioneren van de vorst. Eerder was dat nog 67 procent. Of het vertrouwen al enigszins hersteld is, zal dinsdag blijken. Dan verschijnt een jaarlijks onderzoek naar de waardering van het koningshuis.

Charmeoffensief

De eerste jaren van zijn koningschap doorstond Willem-Alexander „vrijwel foutloos”, schreef historicus Han van Bree in een boek over de periode tot 2018. Toch denkt hij niet dat de koning zijn krediet door het Griekenlandincident heeft verspild. „Het was geen handige actie. Maar na een misstap zie je wel vaker een dip in de populariteitspolls.”

„De monarchie kan wel tegen een stootje”, denkt ook Pieter Verhoeve, voorzitter van de Oranjebond en burgemeester van Gouda. „Het koningshuis is van de lange termijn, niet van dagkoersen. En de populariteit van de koning is nog altijd vele malen groter dan die van een gemiddeld kabinet.”

Het vertrouwen kan de koning volgens Van Bree herstellen door op de oude voet verder te gaan. „En intussen de storm laten overwaaien.” Ook volgens Verhoeve is het zaak dat het koningspaar blijft doen wat het altijd deed: samenbinden, vertegenwoordigen, aanmoedigen. Een charmeoffensief beveelt hij niet aan. „Dat voelen mensen. Daarbij komt: de kracht van de monarchie zit ’m deels in de afstand tussen vorst en volk. Als je mensen te goed kent, zie je ook beter wat er misgaat. Ik zou me laten inspireren door de waardigheid en distantie waar koningin Beatrix voor stond.”

Willem-Alexander wil juist dicht bij het volk staan. Schuilt daarin het gevaar dat die afstand verloren gaat en de koning te gewoon wordt?

Verhoeve: „Ik zie bij Willem-Alexander tot nu toe meer van Beatrix’ professionaliteit dan van Juliana’s verzet tegen het protocol. Die distantie merk ik ook in contacten als voorzitter van de Oranjebond. Bijvoorbeeld tijdens de organisatie van Koningsdag vorig jaar. Allerlei youtubers wilden online een rap of liedje doen met Willem-Alexander, maar dat doseerde het hof zorgvuldig. De hofhouding heeft de regie en denkt bewust en strategisch na over waar het koningspaar heengaat. Veel activiteiten doen zij op eigen initiatief, niet op aanvraag.”

„Koning ben je 24/7. Een scheiding tussen privé en publiek is voor hem bijna niet te doen” Pieter Verhoeve, voorzitter Oranjebond

Van Bree: „Van belang is dat het staatshoofd de vorm kiest die bij hem past. Bij Willem-Alexander hoort een zekere jovialiteit. Hij wil makkelijk benaderbaar zijn. Maar misschien laat het Griekenlandreisje juist zien dat hij niet dicht genoeg bij het volk staat. Het staatshoofd moet steeds de balans zoeken tussen gewoon doen en ongewoon zijn. De koning wil contact hebben met gewone mensen. Tegelijk moet hij zijn ongewone status behouden. Anders kan hij net zo goed je buurman zijn. In die evenwichtsact gaat het af en toe mis.”

Door de coronacrisis is het voor de koning lastig om zichtbaar te zijn. Hoe nadelig is dat voor hem?

Verhoeve: „Zichtbaarheid is niet per definitie positief. Premier Rutte en minister De Jonge trekken historisch hoge kijkcijfers met hun persconferenties. Toch is het maar de vraag of dat leidt tot meer draagvlak en populariteit.”

Van Bree: „Wie geschoren wordt, moet stilzitten, zeggen ze. Het lijkt mij dus ook verstandig dat de koning een tijdje wat minder naar buiten treedt. Laat hij zich maar even gedeisd houden, dan trekt de storm wel over. Ik denk dat het slim is wat hij nu doet: op afstand bezoeken afleggen. Zo blijft hij in beeld, maar wel op een veilige manier.”

De kosten van het koningshuis zijn voer voor steeds terugkerende discussies. Zou het goed zijn als de koning meer tegemoetkomt aan de wensen van het volk?

Verhoeve: „De koning gaat daar niet over. Elke euro wordt goedgekeurd door het parlement. Toch maakt de Tweede Kamer elk jaar ketelmuziek over de begroting.”

Lees ook

Hoeveel kost het koningshuis nou eigenlijk?

Van Bree: „Zo’n geste zou de koning wel extra credits opleveren. Natuurlijk moet hij zich niet te veel bemoeien met zaken die het parlement vaststelt. Maar af en toe kan hij best zo’n gebaar maken.”

Dat deed ook koning Filip van België. Die stak een stokje voor het salaris waar zijn oudste dochter vanaf haar achttiende recht op had, zolang zij studeert. Toch zou Verhoeve het onverstandig vinden als ook Willem-Alexander daarin het initiatief nam. „Dan maakt hij zichzelf tot een politiek object. In ons systeem zijn de ministers verantwoordelijk. En er is niets mis mee als die met een moderniseringsplan voor de financiën van het Koninklijk Huis komen.”

Speculatie

Van Bree hekelt juist de ministeriële verantwoordelijkheid, omdat zowel premier Rutte als de koning zich erachter kan „verschuilen.” Het systeem voedt volgens hem ook speculatie. „Het blijft gissen of Rutte van de vakantieplannen wist of dat hij een inschattingsfout heeft gemaakt. En misschien heeft de premier er wel over gesproken, maar heeft-ie er geen actieve herinnering aan”, lacht hij. Dan, serieus: „Door de ministeriële verantwoordelijkheid moet de politiek zich soms in allerlei bochten wringen om een misstap recht te breien. Het koningshuis zou zelf in staat moeten zijn om zijn instituut, de monarchie, te dienen.”

Hoe voorkomt de koning dat hij opnieuw de volkswoede over zich heen haalt?

Van Bree: „Misschien moet hij wat meer openstaan voor kritiek van buitenaf. Als je alleen maar mensen om je heen verzamelt die alles wat je doet mooi en prachtig vinden, zie je je eigen kwetsbaarheid niet meer.”

Verhoeve: „In de samenleving en op sociale media geldt: wie veel met gelijkgezinden omgaat, komt in een bubbel terecht. Zo kan de hofhouding ook wennen aan de bevoorrechte positie van de koning. Mijn indruk is dat de ophef het hof wel meer op scherp heeft gezet. Als mensen economisch zwaar op de proef gesteld worden, past ingetogen gedrag. Een vakantie of aanschaf van een luxe jacht is dan niet handig. Ik weet dat de koning hecht aan een scheiding tussen privé en publiek, maar dat is voor hem bijna niet te doen. Koning ben je 24/7.”

Onder jongeren scoort het koningshuis lagere populariteitscijfers. Hoe kan de koning de nieuwe generatie voor zich winnen?

Verhoeve: „Daar kunnen zijn drie dochters een rol in spelen. Laat hun generatie maar zichtbaar worden. Ik verwacht ook dat Amalia vanaf haar achttiende ingezet wordt.

We hebben het nu over een tijdelijke dip, maar onder koning Willem III eind negentiende eeuw stond het koningshuis pas slecht op de kaart. Emma redde de monarchie toen door de jonge Wilhelmina als een soort trofee mee te nemen het land in.”

Koningin Beatrix liet zich niet leiden door vluchtige populariteit

Lessen

Verhoeve en Van Bree, beiden historicus, denken dat de koning meer lessen uit het verleden kan trekken. Zo lieten de Lockheedaffaire in de jaren zeventig, het huwelijk van prinses Irene en de discussie over Máxima’s vader zien dat de Oranjes zich laten corrigeren. „Ze schikten zich nederig naar het advies van wijze mannen, ook als hun dat persoonlijk niet goed uitkwam en ouders niet bij het huwelijk van hun dochter konden zijn”, zegt Verhoeve.

Van Bree, die werkt aan een biografie over Greet Hofmans, haalt een les uit de tijd dat deze gebedsgenezeres zorgde voor een crisis op Soestdijk. Juliana moest toen de „tragische keuze” maken tussen privé en ambt. „Tegen haar hart in koos ze voor het instituut. Ze gaf Hofmans en haar vriendenkring op voor de monarchie. Ik denk dat de koning van zijn uitstapje geleerd heeft dat hij voorzichtiger moet omgaan met de balans tussen privé en publiek.”

Ook prinses Beatrix gaf haar zoon een wijze les mee, zei Willem-Alexander in zijn inhuldigingstoespraak: „Vluchtige populariteit was niet het kompas waarop u reisde. U hield een stabiele en zuivere koers aan omdat u wist in een lange traditie te staan.” De koning beloofde toen: „Ik treed in uw voetsporen.”