De afgelopen anderhalf jaar heb ik veel bezoeken gebracht aan gemeenten binnen de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en projecten van Kerk in Actie. Ook sprak ik met predikanten, kerkelijk werkers en pioniers. Iedere keer weer raakte ik onder de indruk van de betrokkenheid en passie die ik zag, van mensen die vol geloof handen en voeten geven aan kerk-zijn in hun omgeving. In alle gesprekken zag ik ook een rode draad: de uitdagende vragen als het gaat over de toekomst van de kerk.

De ontwikkeling van het ledenaantal van de PKN laat een stevige krimp zien; vooral jonge generaties vinden in de PKN geen passende bedding voor hun geloofsbeleving. Gemeenten geven zelf ook aan moeilijk aansluiting te vinden bij de leefwereld van jongeren.

Uit onderzoek onder gemeenten blijkt dat veel gemeenten moeite hebben met het maken van toekomstgerichte keuzes. Samen met gemeenten en classicale vergaderingen gaat de dienstenorganisatie van de Protestantse Kerk daarom de komende jaren op zoek naar een nieuw toekomstperspectief. Naast grote inhoudelijke thema’s, zoals woord en sacrament en missionair-diaconale aanwezigheid in de samenleving, speelt ook een proactief financieel beheer van gemeenten een cruciale rol als het gaat om toekomstgericht kerk-zijn.

Wil een gemeente zich richten op het ontwikkelen van toekomstgericht beleid, dan zal zij vanuit haar roeping, haar bestaansreden (Woordverkondiging en dienst aan de samenleving), beleid moeten ontwikkelen waarin zij onder andere nadrukkelijk keuzes maakt ten aanzien van de aanwending van vrij beschikbaar vermogen.

Daarbij moet het niet alleen gaan om wat goed is voor de eigen gemeente, maar ook om de manier waarop beschikbaar vermogen aangewend kan worden in de (directe) omgeving en elders. Voor het voortbestaan van de kerk wordt onderlinge solidariteit nog belangrijker. Waarom niet een gemeente in de omgeving financieel helpen, zodat zij ook toekomstgericht gemeente kan zijn en blijven? We vormen tenslotte samen het lichaam van Christus.

Op iedere agenda

Vanuit deze verantwoordelijkheid zouden op iedere agenda van colleges van kerkrentmeesters en diakenen de volgende cruciale vragen moeten staan: Wat hebben we als gemeente aan ons vermogen? Wat doen we met de opbrengsten van het vermogen? Wat is ons beleid ten aanzien van vermogen? En hopelijk denkt ook de kerkenraad samen met de colleges hierover na.

Sterker nog: de vraag moet op tafel komen of het nog wel voldoende is om slechts het vermogen van de gemeente in stand houden en met de opbrengsten van het vermogen goede dingen te doen. Is het bijvoorbeeld nog wel gerechtvaardigd om evenveel vermogen te hebben als toen de gemeente 1000 leden had, terwijl dat er nu bijvoorbeeld nog 400 zijn? Is het niet verstandiger om als gemeente een deel van het vermogen in te zetten om een vitale, toekomstgerichte gemeente te zijn en te blijven?

Beleggen

Om dit gesprek te stimuleren, is er in de richtlijnen die de PKN heeft vastgesteld voor de jaarverslaggeving nu de verplichting om het vermogen op actuele waarde te waarderen. Hierdoor weet je als gemeente en diaconie wat je exact aan vermogen hebt. Tevens moet in het bestuursverslag worden uitgelegd wat het beleid is ten aanzien van het vermogen. Als dat scherp is, kunnen ook de juiste vragen op de agenda komen.

Gemeenten dienen zich ook te bezinnen op het beleggen van geld. Nu de rente zo laag is (of zelfs negatief), zien we dat gemeenten en diaconieën overwegen om in andere vormen te beleggen dan de gebruikelijk deposito’s of obligaties. Daar kleven echter grote risico’s aan. Door als gemeente en diaconie een beleggingsstatuut op te stellen, worden dit soort risico’s in kaart gebracht. De PKN heeft daarom een richtlijn beleggen opgesteld, waarin gemeenten en diaconieën wordt gevraagd om dat voortaan te doen. Beleggingen met een te groot risico zijn uit den boze, want het gaat tenslotte om geld dat ter beschikking is gesteld ten dienste van het Koninkrijk van God.

Werkzaam vermogen

In juni 2020 heeft de generale synode van de PKN het rapport ”Werkzaam vermogen” aanvaard. De boodschap van dit rapport is kort gezegd: maak je vermogen werkzaam ten dienste van het Koninkrijk van God. Laat duidelijk zijn dat het aan de lokale gemeente en diaconie blijft om te bepalen wat ze met hun vermogen doen. De landelijke kerk stimuleert slechts bewustwording en daagt gemeenten uit om de juiste vragen rond vermogen te agenderen.

In het rapport ”Werkzaam vermogen” werd ook de suggestie gedaan om een platform op te richten, zoals David van As en Ton de Jong voorstellen (RD 1-3). Daar is na een goed gesprek in de synode toch anders over besloten. Bij zo’n initiatief is het risico dat er teveel bureaucratie ontstaat en te weinig eigenaarschap bij de gemeente of diaconie die het geld verstrekt. In opdracht van de generale synode gaat de dienstenorganisatie samen met gemeenten en diaconieën op zoek naar andere modellen.

Goed beleid is in mijn ogen goed nadenken over hoe je in de huidige tijd een toekomstgerichte gemeente kunt zijn. Het vermogen proactief en verstandig inzetten, kan een van de middelen zijn om dat te bereiken.

De auteur is directeur van de dienstenorganisatie PKN en Kerk in Actie.