Henk Hoogeveen is adviseur architectuurhistorie bij de RCE voor een deel van Gelderland. Hij probeert een concrete oplossing te vinden voor het bijzondere, halfronde bankenplan van de Oude Helenakerk in Aalten (Achterhoek).

Wat is precies uw punt van zorg met betrekking tot kerkbanken?

„De Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland moeten steeds meer kerkgebouwen afstoten, ook in de Achterhoek. Daar zitten ook rijksmonumenten bij. De kerkbanken zijn als onderdeel van het gebouw beschermd.

Bij elke kerk moeten we ons dan de vraag stellen: Wat is de waarde van dit interieur? In de ene kerk kunnen de banken waardevol zijn omdat ze een ambachtelijk hoogstandje zijn, in de andere omdat ze eeuwen oud zijn en het verhaal vertellen over de inrichting en liturgie in een bepaalde periode. Soms gaat het puur om de sfeer van interieur en kerkgebouw als geheel, dan vormen gebouw en interieur een totaalconcept.

Naast herbestemming zijn er steeds meer kerken die multifunctioneel gebruikt gaan worden. Ook dan staan banken soms in de weg en komt de vraag of ze verwijderd kunnen worden.”

Wat behelst het project dat nu start?

„Ikzelf ben adviseur van de RCE voor een deel van Gelderland. Ook de Achterhoek valt daaronder. Zo ben ik betrokken bij de plannen voor de Oude Helenakerk in Aalten. In de kerk staan de banken in een halve cirkel rond de preekstoel. Het bankenplan dateert uit de negentiende eeuw. In de Achterhoek en Twente kwam dat meer voor. Maar langzamerhand zijn veel van die bankopstellingen verdwenen. Nu zijn ze zeldzaam, op een hand te tellen. Dat betekent dat de banken in de kerk in Aalten waardevol zijn. We kijken of we een deel van de banken op wielen kunnen zetten, zodat je ze kunt wegrijden en er meer ruimte ontstaat.

Ontwerpers gaan samen bekijken of de banken behouden kunnen blijven en hoe. Het is een open onderzoek. We hopen lessen te kunnen trekken voor vergelijkbare situaties in andere kerken, maar elke kerk is weer anders. Komend najaar moet de resultaten wel duidelijk zijn.”

Zijn er ook voorbeelden van succesvol hergebruik van kerkbanken?

„Zeker, maar ik hoor ook van kerken dat gemeenten bij de vergunning voor aanpassing eisen dat de oude banken in het gebouw worden opgeslagen voor „later”. Dan liggen ze ergens op een zolder. Als je eenmaal gewend bent aan stoelen, wil je dan weer terug naar kerkbanken? Ik denk het niet.

In andere kerken zie je voorbeelden van circulair bouwen. Ik denk aan de Arnhemse Opstandingskerk. Het hout van oude kerkbanken is daar door de architect verwerkt bij de herinrichting. Oude voetsteunen vormen nu de lambrisering in de hal; een stilteruimte heeft lamellen van de zittingen van de banken en ook in de nieuwe pantry is hout verwerkt. In de Grote Kerk van Wageningen is iets vergelijkbaars gebeurd.”

Niet alle kerkbanken kunnen bewaard worden als zoveel kerken aan de eredienst worden onttrokken. Hoe selecteert u?

„Het is altijd een proces van afwegingen maken. Er is kennis voor nodig om goed te kunnen waarderen. In samenwerking met Museum Catharijneconvent in Utrecht inventariseert de RCE welke protestantse kerkinrichtingen er zijn, met een focus op bankenplannen.

Bij herbestemming is het gesprek met alle betrokkenen erg belangrijk. Wij adviseren de burgerlijke gemeente. Die moet uiteindelijk een afweging maken van alle belangen. Er zijn meer belangen dan die van het monument alleen.”

Welk kerkinterieur springt er voor u uit?

„Er zijn veel mooie kerken. De Helenakerk in Aalten is prachtig. Pas was ik in de Antoniuskerk in Rekken. Een kerk met een heel bijzondere, Engelse sfeer. Het lijkt wel of een kasteelheer er de hand in heeft gehad. Het kerkgebouw is afgestoten door de Protestantse Kerk. Een stichting wil er een dorpshuis van maken. Er wordt nu gekeken hoe de kerk zal zijn, tijdelijk zonder banken erin en ook een proef met een mobiele opstelling. Dan zie je dat ook daar weer een oplossing moet worden gevonden voor het interieur.”