In 1979 koopt de Vlaamse auteur Stefan Hertmans een oud vervallen huis in het Patershol, een volkswijk in Gent. Hij valt voor het roestige hek waar zich een blauweregen omheen slingert. De geur ervan ontroert hem, brengt hem terug naar de verwilderde tuin van zijn kinderjaren. En hoewel het begint te miezeren „zoals het alleen in oude steden miezeren kan” en de koperen brievenbus mistroostig klappert, bezwijkt hij voor de aantrekkingskracht van een onbekend leven.

Het huis wordt gekocht, vader leent het bedrag renteloos en betaalt cash, zoals dat in die tijd nog heel gewoon is. In de twintig jaren die Hertmans het huis bewoont, schrijft hij een indrukwekkend oeuvre bij elkaar. Met de roman ”Oorlog en terpentijn” (2013) breekt hij internationaal door, het wordt in vijftien talen vertaald en bekroond met diverse prijzen.

Enkele jaren later volgt ”De bekeerlinge”, een prachtige roman over een christelijk meisje uit de 11e eeuw dat verliefd wordt op een Joodse jongen. Recent verscheen ”De opgang”, waarin de Vlaamse schrijver volgens zijn inmiddels beproefde recept te werk gaat: hij vervlecht historische gebeurtenissen met zijn eigen leven en ervaringen.

Geloof

Bijzonder is dat Hertmans in deze drie boeken de kracht van het geloof een plek geeft. In de nieuwste roman gebeurt dat in de persoon van de Nederlandse protestantse Mientje, Willems tweede vrouw. Zij is trouw en opofferingsgezind en daarmee de tegenhanger van haar ontrouwe, egoïstische echtgenoot.

Willem wordt collaborateur en brengt daarmee een zee van ellende teweeg. Mientje doet alles om haar gezin bij elkaar te houden en ontfermt zich over anderen. ”De opgang” beschrijft de morele ondergang van Willem, en richt tegelijk een monument op voor de moreel hoogstaande Mientje. Des te meer jammer is het dat diverse (bastaard)vloeken deze roman ontsieren.

Hertmans zou Hertmans niet zijn als hij niet eerst het onderwerp van zijn boek in nevelen hult, alsof het allemaal raadselachtig is en hij er jaren tegenaan heeft gehikt om het op te schrijven. „Het heeft jaren geduurd voor ik het verhaal dat hier volgt bij elkaar heb kunnen sprokkelen.” Als hij uiteindelijk besluit om de zoon van Willem, Adriaan Verhulst, een gerespecteerd hoogleraar geschiedenis, op te zoeken, is deze juist overleden. Hij heeft wel een boek nagelaten: ”Zoon van een ‘foute’ Vlaming”.

Twee hoogbejaarde dochters leven nog, zij schreven ook een boek, ”Dochters van een fantastische moeder”. Er zijn meer bronnen voorhanden, zoals dagboeken van Mientje, memoires, brieven en aantekeningen van Willem zelf, gerechtelijke dossiers.

Hertmans mag dan een roman schrijven, hij heeft nauwgezet onderzoek gedaan. „Ik dacht: als ik ook maar één historisch foutje maak, springen ze in mijn nek en roepen dat het allemaal gelogen is.” De grens tussen biografie en roman is ondertussen behoorlijk dun, maar Hertmans is ook niet iemand van de klassieke roman: „Ik heb altijd geduwd tegen de grenzen van het genre.”

Vechtjas

Het leven van Willem Verhulst ontrolt zich in mooie zinnen, doorspekt met Vlaamse woorden. Hertmans vertelt hoe hij wordt geboren als het „kakkernestje” (Vlaams voor de jongste) in het gezin. Op school ontpopt hij zich als een vechtjas. De school is verdeeld in een Vlaamstalig en een Franstalig deel, zelfs het plein kent twee blokken. „De Vlaamstaligen werden geminacht (…) wij sloegen erop los, wij de zonen van gewoon volk, ik verdroeg niet dat we vernederd werden”, aldus Willem.

Het conflict tussen Vlamingen en Walen is een telkens terugkerend thema in het boek. De collaboratie met de Duitsers in beide wereldoorlogen heeft alles te maken met deze strijd tussen ”flaminganten” en ”franskiljons”. Als de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, loopt Willem warm voor de Vlaamse beweging die heult met de vijand.

Na de oorlog wordt de grond hem te heet onder de voeten en vlucht hij met nota bene een Joodse vrouw naar Nederland. Na haar overlijden hertrouwt hij met een Nederlandse vrouw: Mientje. Het huwelijk is allesbehalve gelukkig. Willem laat zijn vrouw aan haar lot over en zoekt zijn heil bij een vrouw die wel zijn fascistische idealen deelt.

Dodenkamer

Bij het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog ziet Willem zijn kans schoon. De Duitse autoriteiten bieden hem een mooie baan aan als directeur van de Gentse Radiodistributie. Het gezin verhuist naar het grote pand in het Patershol, waar op de schoorsteenmantel in de voorkamer een buste van Adolf Hitler komt te staan. Mientje houdt haar kinderen weg bij wat ze de ”dodenkamer” noemt.

Willems misdaden liegen er intussen niet om: hij stelt lijsten op met te deporteren personen en is ook actief betrokken bij overvallen. Hoewel hij na de oorlog zal blijven volhouden dat hij alleen maar voor de goede, Vlaamse zaak streed, wordt hij tot de doodstraf veroordeeld. Een straf die later omgezet wordt in levenslang en uiteindelijk maar acht jaar zal duren.

De reactie van Hertmans’ huisbaas bij de rondleiding door het huis is veelzeggend. Als ze in de voorkamer staan, zegt hij: „Gij ziet, mon cher, dat hier mensen hebben gewoond die droomden van het betere leven.” Hij bedoelt het niet eens ironisch, eerder een beetje nostalgisch. „Ach, het waren eigenlijk doodbrave mensen hoor, maar toch, hoe zal ik het zeggen – een oorlog gooit altijd alles overhoop en voor ge het weet staat ge aan de verkeerde kant, nietwaar…”

Met dat Hertmans het portret van een verknipt persoon schetst –iemand die dodenlijsten opstelde en een lieve opa was– geeft hij tegelijk een goed beeld van een verdeeld land en een verscheurd gezin. Op het snijvlak van geschiedenis, biografie en roman toont de Vlaamse schrijver zich opnieuw een meester.

-—

Boekgegevens

De opgang, Stefan Hertmans; uitg. De Bezige Bij; 352 blz.; € 24,99