Dat concludeert prof. dr. Erik de Boer in de bundel ”Gereformeerde theologie stroomopwaarts”, een overzicht van diverse aspecten van kerk en theologie in de geschiedenis van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt (GKV).

Aanvankelijk werd de Vrijmaking niet gezien als een scheuring, maar als een reformatie, ten diepste Góds werk. Zij bestond in de vrijmaking van de synodebesluiten van de Gereformeerde Kerken in Nederland in 1942, die volgens bezwaarden eenzijdige opvattingen over doop en verbond dwingend oplegden. Er rees geruime tijd verzet tegen de kuyperiaanse nadruk op wedergeboorte en verkiezing waardoor de betrouwbaarheid van de doop en het verbond in het geding kwam.

Karikaturen

De protestantse predikant dr. Theo van Staalduine laat in de bundel zien dat er wederzijds karikaturen over het verbond de ronde deden. Dat was aan de ene kant Kuypers ‘veronderstelde’ wedergeboorte en het hieraan gekoppelde belang van zelfonderzoek. Dat laatste was volgens hem niet nodig om te speuren in zichzelf, maar opdat men het geloof zou omarmen. Aan de andere kant maakten de ‘synodalen’ een karikatuur van de vrijgemaakten alsof zij zich schuldig maakten aan verbondsautomatisme. Aan beide kanten ging het om heilszekerheid: óf door je innerlijk te toetsen door zelfonderzoek óf door je zelf in de weg van het verbond te gedragen als kind van God.

Dr. Dolf te Velde zet uiteen dat de vrijgemaakte theologie een aantal dilemma’s in de traditionele gereformeerde theologie blijvend doorbreekt. De heilshistorische en verbondsmatige insteek staat in zijn ogen haaks op een schematisch denken vanuit uitverkiezing en wedergeboorte. Maar tussen belofte en geloof gebeurt er echt iets in de mens, daarvoor was in de latere vrijgemaakte traditie weleens te weinig aandacht.

Dr. Hans Burger constateert dat bij de vrijgemaakte voorman Klaas Schilder het verbond met Abraham en Israël geen rol speelt. De kerk is in plaats van Israël gekomen. „Schilder heeft de Jodenvervolging wel gezien, maar het heeft zijn theologie niet beïnvloed.” De nadruk op het objectieve verbond ging volgens Burger in de GKV gepaard met onder meer te weinig aandacht voor de Heilige Geest.

Dat laatste constateert dr. Ad van der Dussen ook: bij de vrijgemaakten ging het werk van de Geest nagenoeg met de prediking samenvallen. Momenteel omarmen de GKV de evangelische beweging met „haar warme belangstelling voor ervaring en beleving.” Hij pleit voor herziening van de klassieke gereformeerde pneumatologie, die ruimte vraagt voor het „eigen moment” van de Geest: de Geest is vrij en gaat niet op in het Woord, de kerk en het ambt. Er is volgens Van der Dussen reden om het sola scriptura niet uit te spelen tegen Gods doorgaande openbaring, al moeten we blijvend beducht zijn voor de overwaardering van ervaring en beleving.

Niet herhaalbaar

De term Vrijmaking doelt op vrijmaking van synodebesluiten, maar de Acte van Vrijmaking of Wederkeer van Klaas Schilder op 11 augustus 1944 weerspiegelt toch duidelijk de taal en het klimaat van de Afscheiding van 1834, zo zet prof. De Boer uiteen. Schilder wilde de notie van de eenheid van de kerk theologisch opnieuw doordenken. Tegelijk ging door de Vrijmaking de katholiciteit verloren.

U constateert dat de Vrijmaking niet meer wordt herdacht. Tragisch?

„Omdat de Vrijmaking gericht was op de vrijmaking van de synodale besluiten, wilde zij geen nieuwe kerk stichten en was zij als zodanig onherhaalbaar en onoverdraagbaar. Maar dat betekent niet dat zij geen winst heeft opgeleverd. Ik denk aan de ontdekking van de heilshistorische prediking en het feit dat de grond van de heilszekerheid ligt in de beloften die we van Godswege ons láten aanreiken. Daarin zit het bevindelijke. We delen dezelfde erfenis met de Nederlandse gereformeerden en hebben de gelegenheid om samen op de Vrijmaking terug te zien nu we elkaar weer aan één Theologische Universiteit gevonden hebben.”

U stelde in 2005 dat de GKV binnen tien jaar absoluut niet voor de vrouw in het ambt en homoseksuele relaties zouden kiezen, want dan zouden ze geen gereformeerde kerken meer zijn. Nu dit wel gebeurd is: is dat de doorgaande openbaring waar Van der Dussen over spreekt?

„Dat vind ik te sterk gezegd. Het is wel zo dat je in een ander klimaat tot andere inzichten komt. De kwestie van vrouw en ambt raakt niet de kern van je geloof, wel de manier waarop we vandaag de Schriften verwoorden. In geen gereformeerde belijdenis is beschreven waarom alleen mannen in de ambten mogen dienen en zusters niet. Wie meent dat het ook vandaag tegen Gods wil is vrouwen toe te laten tot de ambten mag de kerken tot een belijdenis op dat punt proberen te bewegen. Vandaag staan ook niet verbond en doop in het centrum. Niet omdat het onbelangrijke vragen zijn, maar omdat we vandaag sterker bepaald zijn bij geloofsoverdracht aan en beleving bij kinderen en jongvolwassenen.”

Gereformeerde theologie stroomopwaarts; Erik de Boer, Geranne Tamminga en Dolf te Velde; uitg. Buijten en Schipperheijn; 176 blz.; € 20,90