Romantische koraalkunst: het is voor Marco den Toom nog niet zo makkelijk om te omschrijven waar die term nu precies voor staat. „Het heeft te maken met een bepaalde vorm van welluidendheid, waarbij de term romantiek hoort. Het is typisch Hollands – in Frankrijk heb je deze traditie niet. Qua klank hoort de combinatie 8-4-3 plus Cornet daarbij. En de naam van Jan Zwart komt om de hoek kijken: die heeft destijds toch iets opengebroken, namelijk dat het sentimentele ook op orgel mocht. Maar ook Klaas Jan Mulder hoort erbij, terwijl die toch echt niet te vergelijken is met Jan Zwart.”

Het heeft dus te maken met Jan Zwart (1877-1937). En met de orgelschool waar deze Amsterdamse organist als grondlegger van kan worden beschouwd. Maar die school is lang niet zo eenvormig en eenduidig als weleens wordt gedacht. Dat wil Den Toom óók laten zien in de uitgave ”Heft de lofzang aan”, waarvan hij initiatiefnemer en uitgever is. Hij wist muziek van maar liefst negentien componisten in dit „romantische koraalboek” bijeen te brengen.

De muziek van Jan Zwart was uitgangspunt: het begon zes jaar geleden met het idee om geliefde bewerkingen van deze ”orgelist” bruikbaar te maken voor de eredienst. Ze zijn bijvoorbeeld vaak te hoog genoteerd voor een gemeente om bij te zingen. Dus werden zeven bewerkingen van Zwart –waaronder de bekende Psalmen 68 en 84– aangepast.

Vervolgens ontstond al snel het plan om deze voorspelen in een breder verband uit te geven. Gaandeweg raakten steeds meer organisten bij het project betrokken. En ook kregen bewerkingen van Klaas Jan Mulder en Frans van Tilburg postuum een plek in de uitgave.

Tussen de negentien mannen –zie kader ”Heft de lofzang aan”– ontbreken opvallend genoeg de namen van de zonen en kleinzonen van Jan Zwart. Den Toom: „Niet alle Zwarten hebben evenveel met het idioom waar ik naar zoek. Met Everhard is wel contact geweest over de vraag of we iets van zijn vader, Willem Hendrik, zouden opnemen. Maar dat geeft hij liever zelf uit. Iedereen die heeft meegewerkt heeft in meerdere of mindere mate affiniteit met het klankidioom van deze Hollandse koraalkunst. Maar niet iedereen die er affiniteit mee heeft, deed mee. Iemand als Harm Hoeve bijvoorbeeld is ook benaderd, maar die heeft ervoor bedankt.”

Regeltjes

Welke rol speelde Den Toom als redacteur? „Een beperkte. Ik heb mezelf steeds voorgehouden dat ik iemand niet voor niets heb gevraagd. Het is niet zo dat ik de wijsheid in pacht heb en de componist niet. Ze hoefden zich niet bij mijn standaard aan te sluiten. Ieder heeft z’n eigen principes. En zolang iemand principes heeft, zit er een visie achter.”

Dat betekent dat Den Toom niet met een rode pen elke (bedekte) kwintparallel –iets waar in de muziektheorie discussie over is: mag dat wel?– eruit heeft zitten halen. „Wie ben ik om als redacteur te zeggen dat dat niet zou mogen? Dan schrijf je de ziel uit de muziek. Die fout heb ik destijds bij mijn eigen koraalboek gemaakt. Alle querstanden –nog zo’n discussiepunt in de muziekleer, JvdK– heb ik er toen uitgehaald. Weet je waarom de muziek van Liszt of Reger zo mooi is? Omdat ze boven de materie staan en de theorie niet als wetmatigheid zien. Richtlijnen en kaders zijn altijd ondergeschikt aan artistieke vrijheid. Een schilderij wordt ook pas mooi als een schilder eerst eens een paar keer uitschiet. De meester herken je erin hoe hij hier op voortborduurt.”

Hij noemt als voorbeeld de bekende fantasie over Psalm 25 van Willem Hendrik Zwart. „Daar is, naar de maatstaf van de ambachtelijke regels, echt wel wat op aan te merken. Maar dat stuk heeft z’n kracht al vele malen meer bewezen dan mijn trio over Psalm 1 dat keurig volgens de regeltjes is geschreven. Dat er dingen muziektechnisch beladen liggen: so what? Als je maar weet wát je doet! Waarom leven we? Toch om te genieten van muziek?”

Als redacteur vindt Den Toom zelfs niet alles mooi wat er in het nieuwe boek staat. „Natuurlijk niet. Dat zou niet best zijn. Dan zou het een Marco den Toomboek zijn. De gebruikers zijn ook heel divers. De een grijpt naar de bewerkingen van John Propitius, de ander houdt meer van de voorspelen van Ronald de Jong. En Herman van Vliet schreef toch echt heel anders dan Minne Veldman doet. Dat is juist het leuke: dat er binnen het uitgangspunt dat we hadden heel veel variatie mogelijk is.”

Wisselvallig

Qua moeilijkheidsgraad biedt de bundel volgens Den Toom voor elk wat wils. „Bert Kruis schrijft moeilijker dan Gerwin van der Plaats, de bewerkingen van Mulder zijn makkelijker dan die van Minne Veldman. Het is dus wisselvallig, afhankelijk van de componist.”

Wat hij zelf mooi vindt in het boek? „Erg geslaagd zijn wat mij betreft bijvoorbeeld de bewerkingen van Marcel van de Ketterij. Zijn stijl spreekt mij erg aan. Diens canon bij Psalm 6 is heel mooi.” Den Toom noemt ook Psalm 104 van Lennart Morée. „Een heel mooi stuk. Het zal waarschijnlijk niet vaak gespeeld worden, want er staat ook een bewerking over deze psalm van Vincent de Vries in: die is veel makkelijker.” De enige medewerker die niet als musicus actief is, Joost Schellingerhout, vermeldt Den Toom met ere. „Joost schrijft muziek waar heel veel kerkorganisten erg blij mee zijn. Zo mooi: hij hoorde er gewoon tussen.”

Is er markt voor het nieuwe boek? „Absoluut. Het zijn toch negentien namen die op de een of andere manier bij elkaar horen. Hoewel Herman van Vliet totaal anders was dan Sander van Marion, liggen de achterbannen van deze organisten toch heel dicht bij elkaar. Sowieso voegt elk koraalboek iets toe. Kerkorganisten moeten élke week spelen. In deze bundel staan zoveel bewerkingen, dat iedere gebruiker uit die brede achterban zeker honderd bewerkingen vindt waar hij heel blij van wordt.”

---

Heft de lofzang aan. Romantisch orgelboek bij de psalmen, diverse componisten; uitg. Con Passione; 416 blz.; € 89,95; bestellen: www.con-passione.nl