Rubiks kubus laat mensen denken met de handen
De Rubiks kubus, wie heeft hem nooit in handen gehad? Wereldwijd gingen er 350 miljoen over de toonbank. Uitvinder Ernö Rubik schreef er, hoewel hij een hekel heeft aan schrijven, een boek over.
Een kubus in handen hebben is wat anders dan een kubus oplossen. Dat weet Rubik als geen ander. Toen hij het ding 46 jaar geleden –op zijn dertigste– bedacht, zag hij het niet direct als een puzzel. Wat de jonge architect en ontwerper wilde, was een kubusvormig object waarvan elk vlak uit negen afzonderlijke kubusjes bestond die ten opzichte van elkaar konden draaien. Hij maakte het van hout; schaafde en schuurde eindeloos, totdat het werkte.
Pas toen hij ermee ging spelen, merkte Rubik dat een verandering niet zichtbaar was. Dat werd anders toen hij de vlakken van kleur voorzag. Het duurde niet lang of de kubus zat door elkaar, maar hem weer goed krijgen was een ander verhaal. Dat lag niet aan Rubik. „Dat je de kubus niet kunt oplossen, komt niet doordat je dom bent, maar doordat hij zo ontzettend complex is”, zegt hij er zelf van. Zie het als verdwalen in een enorm hotel met achttien deuren, waarin achter elke deur opnieuw achttien deuren zitten.
Hoeveel uren de Hongaarse uitvinder erin heeft gestopt voordat hij de kubus oploste, vertelt hij niet. Eén vlak goed krijgen, is wel te doen. „Wil je verder gaan, dan moet je” –hoe frustrerend!– „het juist gereed gekomen deel weer verstoren.” Uiteindelijk lukt het hem. Al doende ontdekt hij een reeks makkelijk te onthouden draaiingen waarmee je twee hoeken kunt wisselen en de andere hoeken op de plek kunt houden. Later ontdekt hij de flip, waarmee je twee randen 180 graden draait zonder verder iets te veranderen.
Er zijn twee soorten oplossers, doceert Rubik. Een deel doet het op zijn intuïtie, anderen met algoritmen: wiskundige stappenplannen die altijd naar een oplossing leiden. De eerste zal het qua tijd nooit winnen van de laatste. Zelf doet hij er ongeveer een minuut over. Hij weet dat er snellere methoden zijn, maar hij is er te lui voor om die onder de knie te krijgen, geeft hij met de nodige zelfkennis toe.
Doorbraak
De bevlogen Hongaar weet zijn Magic Cube op de markt te zetten en verkoopt er eind jaren zeventig 300.000 in eigen land, op een bevolking van 10 miljoen. Ongelooflijk veel voor een gesloten land achter het toenmalige IJzeren Gordijn.
De wereldmarkt veroveren blijkt lastiger. De kubus zou te moeilijk zijn en speelgoedfabrikanten happen niet toe. Begin jaren tachtig komt er een doorbraak en dan gaat het hard, tot de markt na een paar jaar verzadigd is en er van het succes weinig over is. Rond de eeuwwisseling, als een nieuwe generatie gefascineerd raakt en kubussen oplossen een wedstrijd wordt, gaat de verkoop weer flink in de lift.
Het wereldrecord speedcuben staat vandaag de dag op 3,47 seconden (China, 2018). Dat is snel als je bedenkt dat er meer dan 43 triljoen verschillende toestanden zijn waarin de kubus zich kan bevinden, maar verklaarbaar als bekend is dat je elke kubus in maximaal twintig draaiingen kunt oplossen. Speedcubers hebben er meestal zo’n vijftig nodig om hem goed te krijgen.
De beste speedcuber is overigens geen mens maar een robot. In 0,4 seconden is die in staat een willekeurig door elkaar gehusselde kubus in de beginstand te brengen. De enige manier om te zien hoe hij dat doet, is de actie filmen en vertraagd afdraaien.
Populariteit
De kubus is meer dan zijn maker ooit had kunnen denken. Speelgoed, denksport, wiskunde en kunstvoorwerp tegelijk. En een geliefd onderzoeksobject voor mensen die zich bezighouden met robots en kunstmatige intelligentie.
Rubik denkt in beelden en heeft een hekel aan schrijven, zegt hij zelf. Dat beseffend zal het niet verrassen dat hij niet echt een vloeiend betoog heeft geschreven, maar wel een verhaal dat van begin tot eind boeit. Tussen de regels door proeft de lezer de verbazing en verwondering over wat hij heeft neergezet.
De uitvinder ziet het schrijven als een poging om de opmerkelijke en langdurige populariteit van de kubus beter te begrijpen. Hoe hij hem heeft gemaakt en er pas al doende achter kwam wat hij had gemaakt. Een stuk speelgoed dat klein en groot, van kleuter tot hoogleraar, boeit en wijzer maakt. „Spelen is een serieuze zaak”, wrijft hij de lezer diverse malen onder de neus. Als alleen die les blijft hangen, is de vader van Rubiks kubus al dik tevreden.
Cubed, Ernö Rubik; uitg. Thomas Rap, Amsterdam, 2020; ISBN 9789400406384; 221 blz.; € 22,50
