„Nederland is niet alleen waterland maar ook kerkenland”, zegt Frank Strolenberg, programmaleider Toekomst Religieus Erfgoed bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Per 1000 inwoners staan er in ons land meer kerken dan in de ons omringende landen. Nederland telt 2,4 kerken per 1000 inwoners, Duitsland 1,6.

De Rijksdienst, die zorgdraagt voor het behoud van allerlei cultureel erfgoed in Nederland, kreeg vorig jaar van de regering de opdracht om een inventarisatie van alle kerkgebouwen in Nederland te maken, om gemeenten behulpzaam te zijn bij het opstellen van een kerkenvisie. Strolenberg: „Zo heeft Rotterdam van ons informatie gekregen over alle 150 kerken in de gemeente. Daarmee gaat de stad verder aan het werk.”

Er zijn inmiddels 139 gemeenten met een kerkenvisie aan de slag gegaan. Wie gebruik wil maken van de laatste subsidieronde, moet voor 15 februari 2021 een aanvraag doen.

Woensdag heeft de live-uitzending ”Kerk in beeld” van de Rijksdienst plaats. Daarin wordt de database ”Kerken tellen” opengesteld. In dat bestand staan alle gebedshuizen in Nederland: niet alleen kerken maar ook synagogen, moskeeën en tempels die als zodanig gebouwd zijn. Schoolgebouwen die als kerk gebruikt worden en gesloopte kerkgebouwen zitten er niet in, net zomin als kloosterkerken en kapellen.

De digitale kaart is enigszins vergelijkbaar met de Kerkenkaart, die ontworpen is door architectuurhistoricus dr. Herman Wesselink. Die beslaat de periode 1800-1970 en telt zo’n 4600 kerken. ”Kerken tellen” is aangevuld met gebedshuizen die dateren van voor 1800 en uit de periode 1970-2019.

De database geeft onder meer informatie over de naam en de plaats van het gebouw, het bouwjaar, de architect en de denominatie die de kerk het eerst en het laatst gebruikte.

Volgens Strolenberg valt er ook nog wel iets te verbeteren aan de database. „Er zijn wel foto’s van rijksmonumenten, maar van veel andere kerken niet. De komende tijd gaan we ons daarop richten, in samenwerking met beheerders van bestaande websites, zoals Reliwiki.”

De database is moeiteloos uit te breiden, zegt Strolenberg. „Hier, op ons kantoor in Amersfoort, hebben anderen zich beziggehouden met het opzetten van een bestand van alle kloosters en van alle begraafplaatsen. Als die informatie gekoppeld wordt, ontstaat er een nog vollediger beeld van Nederland als kerkenland.”

Een van de interessante dingen die je via de database te weten kunt komen, is hoe een gebouw wordt gebruikt. Op dit moment is één op de vier gebedshuizen (in totaal 1530) niet langer in gebruik voor religieuze doeleinden en staan er 295 op het punt een nieuwe functie te krijgen.

Nederland telt circa 450 moskeeën. In ”Kerken tellen” staan 138 gebouwen die als moskee zijn gebouwd. Daarnaast zijn negentien kerken herbestemd tot moskee.

Database

Uit de database ”Kerken tellen” zijn veel gegevens te halen, bijvoorbeeld over de data van de buiten gebruik gestelde of te stellen gebedshuizen (in totaal ruim 1800). In de periode 1900-1920 werden zestien gebedshuizen buiten gebruik gesteld. In de volgende twintig jaar waren dat er 49. In de jaren 1941-1960 verloren 46 gebedshuizen hun functie, in de twintig jaren erna 215. Het cijfer voor 1981-2000 is 278 en dat voor de laatste twintig jaar 779. Van 430 gebedshuizen is het jaar onbekend. Het is duidelijk dat de grote uitstroom uit de kerken na het jaar 2000 is ingezet.

Uit de database blijkt ook uit welke periode de gebedshuizen die buiten gebruik zijn gesteld, komen. Uit de middeleeuwen zijn dat er 181, uit de zeventiende eeuw 52, uit de achttiende eeuw 50, uit de negentiende eeuw 491, uit de twintigste eeuw 1051. Veel kerkgebouwen hebben maar korte tijd dienst gedaan.