Tijdens de rit van Lelystad naar Enkhuizen is het IJsselmeer maar zelden te zien: de autoweg ligt op een lager deel van de Houtribdijk. Links van de lange waterkering is het aanzicht van het Markermeer de afgelopen jaren drastisch veranderd. De dijk is breder geworden en in het water ervoor zijn zandplaten, ondiepten, eilandjes en basaltdammen aangebracht. Welkom in Nationaal Park Nieuw Land, bij ’s werelds enige dijk in een binnenmeer die door zandoevers is versterkt. Rijkswaterstaat en TU Delft houden de komende twee jaar nauwgezet in de gaten hoeveel zand er door golfslag en stroming wordt verplaatst. Daarvoor is een 16 meter lange meetpaal in de IJsselmeerbodem geplant.

De rit naar Enkhuizen verloopt zonder oponthoud: Naviduct Krabbersgat biedt vaarverkeer doorgang zonder dat autoverkeer voor een open brug moet wachten, zoals vroeger veelvuldig gebeurde.

Dwarsdoorsnede

”Duik in de zee vol verhalen”, luidt even verderop de uitnodiging bij de ingang van het Zuiderzeemuseum. Enkhuizen heeft een unieke oplossing bedacht om overlast in de nauwe straatjes van de binnenstad te voorkomen: bezoekers parkeren hun auto’s aan de voet van de Houtribdijk, passeren de kassa’s, lopen onder de dijk door en stappen aan boord van een pontje dat hen naar het buitenmuseum brengt.

In die tunnel –het entreepaviljoen– is een nieuwe expositie ingericht, ”Dwars door de dijk”. Die doet in het Nederlands, Engels en Duits uit de doeken hoe de Houtribdijk ooit is aangelegd en recent is versterkt. Het is een waterwering in laagjes: stortsteen, zandaanvulling, polyfelt (vlies), keileem, nog meer zand, een damwand, waterbouwasfaltbeton. Nederland is er een meester in het water te bedwingen. Waterbouwkundige kennis van vele eeuwen samengebald in een dijklichaam.

„Je loopt nu dwars door een dijk”, zegt de tekst op de wand. „Boven je rijden de auto’s tussen Enkhuizen en Lelystad; de Houtribdijk is een handige verbindingsroute tussen Flevoland en Noord-Holland.”

Er komt een schoolklas van de pont, op de terugweg na bezoek aan het Zuiderzeemuseum. Leerkrachten met mondkapjes, leerlingen zonder mondkapjes. Dat laatste is maar goed ook, want onder de dijk doen de leerlingen wat kinderen al gauw doen in een akoestische ruimte: schreeuwen. Sommigen kruipen nog snel even door de lage tunnels waarin uitleg volgt over de dieren in het water waar ze zojuist overheen gevaren zijn.

Heet asfalt

De Houtribdijk werd tussen 1963 en 1976 aangelegd. De Dienst Zuiderzeewerken creëerde werkeilanden. De dijkwerkers kwamen van rond de Biesbosch, de Veluwe en uit Drenthe. Ze baggerden de slappe bodem weg en stortten zand –opgezogen uit het IJsselmeer–, keileem en zetsteen. Kraagstukken –handgevlochten matten van rijshout– werden het water ingeschoven en met stenen afgezonken.

Eén van die dijkwerkers was Edzo Ebbens. Hij hield een fotoboek bij waarin hij ook aantekeningen maakte over het project. Over de graafmachine: „De draglinemachinist moest een vakman zijn om het asfalt met 150 graden Celsius veilig tussen de mensen te deponeren.”

Uit Ebbens’ foto’s blijkt dat veel werk met de hand werd uitgevoerd, zoals het knopen van ”wiepen”, matten van wilgenhout waarmee de dijk werd versterkt.

Geen nieuwe polder

De dijk werd aangelegd zodat het Markermeer zou kunnen worden drooggemalen. Daarmee zou Nederland van nieuwe landbouwgrond zijn voorzien: de Markerwaard. Aan de Markermeerzijde (de toekomstige polder) werd de dijk dan ook minder stevig gebouwd dan aan de IJsselmeerkant, omdat het water toch weggepompt zou worden. In plaats van asfaltbeton werd daarom het goedkopere zandasfalt gebruikt. Het nieuwe polderland kwam er echter niet. De contouren van wat de Markerwaard had moeten worden, zijn overigens nog te zien in de merkwaardige bocht die de dijk bij Lelystad maakt.

Marker Wadden

De natuur in het Markermeer komt onvoldoende tot ontwikkeling door de sliblaag die het bodemleven verstikt. Daarom worden de Marker Wadden aangelegd, als leefgebied voor planten, insecten, vissen en vogels. In 2016 begon de aanleg van de eerste vijf eilanden met zand, klei en slib uit het Markermeer. Het Haveneiland is sinds september 2018 toegankelijk voor publiek. Een veerboot overbrugt de 9 kilometer vanaf Lelystad. Zelf erheen varen mag ook: er is een haven met 26 ligboxen en ongeveer 12 ligplaatsen aan de passantensteiger. Voor watersporters is bij Lelystad het Bataviastrand aangelegd.

Al werd het Markermeer niet ingepolderd, de Houtribdijk heeft toch een belangrijke functie: als verkeersverbinding en als bescherming van het omliggende land tegen de kracht van het water. De dijk fungeert als golfbreker.

Om aan de veiligheidsnorm te voldoen, ging op 21 september 2017 een grootscheepse versterking van de Houtribdijk van start. Over een lengte van 25 kilometer –tussen Lelystad en Trintelhaven– werd hij verstevigd met nieuwe breukstenen en gietasfalt. De dijk kan daardoor nu hoge waterstanden en grote golven baas. De oude stenen zijn tijdens de dijkversterking zoveel mogelijk opnieuw gebruikt.

Trintelzand

Tijdens de versterkingsoperatie werd in enkele maanden tijd 10 miljoen kuub zand uit het Markermeer opgepompt en tegen het dijklichaam gelegd. Met het slib en veen dat daarbij vrijkwam legde Rijkswaterstaat een natuurgebied aan: Trintelzand. Het is ongeveer 270 hectare groot en vergelijkbaar met de Marker Wadden, maar dan natter. Het trekt allerlei vissen en andere waterdieren aan en zat tijdens de aanleg al vol met vogels.

Het westelijke deel van Trintelzand bestaat uit zandplaten die door wind en stroming van vorm en omvang kunnen veranderen. Oostelijk Trintelzand is meer moerasachtig. Er zijn dode bomen in het water gelegd en er groeien algen en waterplanten. Rond Trintelzand liggen dammen, met openingen die stromend water doorlaten. Voor diverse vissoorten is het een ideale plek om te paaien (paren).

In heel Nederland sterkere waterweringen

De opknapbeurt van de Houtribdijk in de periode 2017-2020 is onderdeel van het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP). In dertig jaar tijd versterken de 21 waterschappen en Rijkswaterstaat bijna 1300 kilometer dijk en 500 gemalen en sluizen. Met ingang van het komende jaar krijgt dit een extra impuls.

Het betreft de grootste dijkversterkingsoperatie die ooit in Nederland is uitgevoerd, verspreid over 300 projecten langs de kust, de grote rivieren en meren. Bij het begin van het programma werden de kosten geraamd op 7,4 miljard euro, maar inmiddels is duidelijk dat dit bedrag hoger uitvalt.

Op 1 januari dit jaar waren 66 HWBP-projecten in uitvoering. Daarbij waren veertien waterschappen betrokken. Het tempo gaat nu flink omhoog, naar zo’n 50 kilometer dijkversterking per jaar vanaf 2024. Bijna de helft van het aantal te versterken kilometers dijken zit nu in een van de drie projectfases verkenning, planstudie of uitvoering.

Elk jaar maken de waterschappen en Rijkswaterstaat een overzicht van de projecten die in uitvoering zijn of voorbereid worden. HWBP-directeur Erik Wagener overhandigde het eerste exemplaar van projectenboek 2021 tijdens het elfde nationaal Deltacongres op 12 november aan Deltacommissaris mr. drs. Peter Glas. Het congres werd voor het eerst online gehouden, live uitgezonden vanuit de Utrechtse Jaarbeurs. Meer dan 2300 genodigden schreven zich ervoor in.

Dijkversterking in 2021

„Vanaf 2021 zullen we op steeds meer plekken graafmachines op de dijken zien”, meldt het projectenboek. „We verwachten dat we in de komende zes jaar al ongeveer 300 kilometer dijk veilig kunnen verklaren.” Daarvoor worden bij 2021 acht projecten genoemd:

Lekdijk Vianen; gestart in juli 2020

Hansweert: versterking 5,1 km Westerscheldedijk

Gouda: verbetering IJsseldijk, in 2021 met name Keersluis, Veerstal en Mallegatsluis

Waaldijk tussen de buurtschappen Wolferen en Sprok, ten noorden van Nijmegen

Gorinchem-Tiel: tussen Gorinchem en Waardenburg is ruim 23 km Waaldijk afgekeurd, tussen Waardenburg en Tiel bijna 20 km

IJsseldijk: 2,7 km tussen Hattem en Wapenveld

Noordelijke Randmeerdijk: 13 km tussen Doornspijk en Noordeinde

Neer (Limburg): Maasdijk

hoogwaterbeschermingsprogramma.nl

Duurzame dijken

In het streven naar verduurzaming onderscheidt het Hoogwaterbeschermingsprogramma vijf varianten:

Hergebruikte dijk: uitsluitend opgebouwd uit herwinbare of herbruikbare materialen.

Minimale dijk: het materiaalgebruik wordt beperkt; ingrepen in het achterland garanderen samen met de dijk de veiligheid.

Superdijk: een brede en hoge dijk die het land voor een lange termijn moet beschermen tegen overstromingen.

Plug-and-playdijk: wordt met de nieuwste technieken en aan de hand van de actuele gegevens versterkt op momenten waarop dat nodig is.

Natuurlijke dijk: een landschap waarin voorland, achterland en dijk samen de natuurlijke processen optimaal benutten voor waterveiligheid.