Reuk is belangrijk in ons persoonlijke leven. Cultuurhistorica Inger Leemans merkt dat nu weer op in deze coronatijd. „Niet alleen is geurverlies een symptoom van coronabesmetting, menigeen mist het opdoen van parfum om naar het werk te gaan en de geur van anderen kan plotseling bedreigend voelen.”

„Geuren zijn dus heel bepalend voor onze beleving van de wereld en voor identiteitsvorming”, concludeert Leemans. „Maar over deze zintuiglijke kant van het verleden weten we maar heel weinig.” Een internationaal onderzoeksproject van het Humanities Cluster van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, met de speelse naam Odeuropa, moet dat veranderen. De Europese Unie stelde er 2,8 miljoen euro voor beschikbaar.

Reisverslagen

Onder leiding van Leemans, hoogleraar cultuurgeschiedenis aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, brengen wetenschappers de komende drie jaar het geurverleden van Europa in kaart. Welke geurstoffen werden veel genoemd? Welke betekenissen en emoties werden aan die geuren verbonden? Wat waren de welriekendste en onwelriekendste plaatsen? Hoe beschermden mensen zich tegen stank?

Met geavanceerde computertechnieken worden digitale historische tekst- en beeldcollecties doorzocht. „Schilderijen en prenten worden bekeken en er wordt gespeurd naar beschrijvingen van geuren en reukervaringen in teksten in zeven talen, van 1600 tot aan het begin van de twintigste eeuw. Bijvoorbeeld romans en reisverslagen waarin steden worden beschreven”, aldus Leemans. „Met hun stinkende, vervuilde grachten, maar ook heel geurige locaties als koffiebranderijen en jeneverstokerijen.”

Het is altijd waardevol te weten waar we vandaan komen en wat er vroeger was, zegt Leemans over het nut van het onderzoek. „In de vroegmoderne tijd was de neus veel meer dan nu een middel om jezelf en de wereld om je heen beter te begrijpen. Mensen hadden destijds ook een grotere woordenschat voor geuren en reukervaringen. Er is toen veel kennis opgebouwd, die ons nu kan helpen om geuren beter te beschrijven.”

Stank

Het accent ligt op geuren en reukervaringen in het dagelijkse leven. „Van lavendel en andere kruiden in schoonmaakproducten, geparfumeerde handschoenen of poeders om een pruik een frisse geur mee te geven tot tabak, geuren voor meditatie en de stank van industrialisatie.”

„Mensen droegen in het verleden pomanders, bolletjes met een eigen kruidenmengsel, die lekker roken en waarmee ze zich konden afschermen tegen slechte geuren, want er werd nog gedacht dat zulke walmen ziekten konden overdragen.”

Geurexposities

De historische vondsten worden uiteindelijk tentoongesteld in een Online Encyclopaedia of Smell Heritage. In samenwerking met de parfumindustrie en chemische laboratoria wordt een selectie van Europese geuren ‘gereconstrueerd’. Met musea, bibliotheken en kunstenaars worden reukevenementen georganiseerd en geurexposities samengesteld.

Een onderdeel van het project wordt waarschijnlijk een historische geurrondleiding in het Oosterdok in Amsterdam tijdens de wereldtuinbouwtentoonstelling Floriade Expo 2022 in Almere.

Leemans: „We willen bezoekers geuren uit het verleden laten ervaren: van een lekker ruikende pruik tot een vervuilde gracht en stinkende industrie. We moeten nog bekijken hoe we zoiets kunnen organiseren zonder dat ze dan helemaal walgend weglopen. Dat wordt voor ons nog een hele uitdaging.”